Улуу Кыайыы 76 сыла

1. “Сталинград кыргыһыытын дьоруойдарыгар”

“Сталинград кыргыһыытын дьоруойдарыгар” (“Героям Сталинградской битвы”) ансаамбыл-пааматынньык Мамаев булгунньаҕар турар. Бу Аҕа дойду Улуу сэриитин саамай улахан уонна бэлиэ мемориала. Өйдөбүнньүгү уопсайа 8,5 сыл устата туппуттар. 1959 сылтан 1967 сылга диэри оҥорбуттар. Сүрүн архитектор – Евгений Вучетич.

Булгунньах тэллэҕиттэн үөһэ тахсар 200 үктэли оҥорбуттар. Ити мээнэ ылбычча сыыппара буолбатах. Итиччэ уһуннук, ол эбэтэр лоп курдук 200 күн устата, Сталинграды көмүскээччилэр фашистары кытта кыргыспыттара. Сталинград аннынааҕы кыайыы ньиэмэс аармыйаларын кимэн киириилэрин тохтоппута. 

2. “Прохоровка хонуута” заповедник-мусуой

Белгородскай уобалас Прохоровка бөһүөлэгэр “Прохоровка хонуута” (Прохоровское поле) диэн заповедник-мусуой турар. 1943 сыл от ыйын 12 күнүгэр Прохоровка тимир суолун ыстаансыйатын таһыгар аан дойду историятыгар тааҥкалар саамай улахан кыргыһыылара буолан ааспыта. Бу тимир массыыналар дьуулаан хабыр хапсыһыыларыгар икки өттүттэн уопсайа 1500 тааҥка киирсибитэ. Бу кыргыһыы Курскай аннынааҕы күөн көрсүһүү уонна бүтүн сэрии дьылҕатын быһаарбыта.

3. Биллибэт саллаат уҥуоҕа

1967 сыл ыам ыйыгар Кремль истиэнэтин анныгар Биллибэт саллаат уҥуоҕа (Могила неизвестного солдата) диэн мемориал аһыллыбыта. Манна Москва иһин кыргыһыыга сырдык тыынын толук уурбут биллибэт саллаат уҥуоҕун аҕалан кистээбиттэрэ. Уҥуоҕу Ленинград шоссетын 41 км турар саллааттар бырааттыы көмүүлэриттэн көһөрбүттэрэ. 1967 сыллаахха бу мемориалга мэлдьи умайа турар уоту Марс хонуутуттан аҕалбыттара. Уоту КПСС Киин Кэмитиэтин генеральнай сэкирэтээрэ Леонид Брежнев умаппыта. Киниэхэ факелы номох буолбут лүөтчүк Алексей Маресьев аҕалан туттарбыта.

4. Кривцовскай өйдөбүнньүк

Орловскай уобаласка Кривцовскай өйдөбүнньүк (Кривцовский мемориал) турар. Бу сири фашистар сүрүн пуун оҥосто сылдьыбыттар. 1942 сыллаахха Кыһыл Аармыйа Болховтааҕы эпэрээссийэни ыыппыт. Манна Кривцово-Чагодаево-Городище хайысханан үгүс хаан тохтуулаах кыргыһыылар ньиргийэн ааспыттар. Ол түмүгэр сэбиэскэй күүстэр 20 км иннилэрин диэки кимэн киирбиттэр. Бу эпэрээссийэ түмүгэр өстөөхтөр Сталинградтааҕы кыргыһыыга көмөлтө ыытар кыахтарын былдьаппыттара. Болховтааҕы кыргыһыыга Кыһыл Аармыйа 21 тыһыынча эписиэрин уонна саллаатын сүтэрбитэ. 47 тыһыынча кэриҥэ киһи ыараханнык бааһырбыта. 

5. Мурманскай “Алешата”

Мурманскай куоракка, Күөх Тумус (Зеленый Мыс) томторугар, 1969 сыллаахха сэбиэскэй Заполярье көмүскээччилэригэр аналлаах Марманскай “Алешата” (Мурманский Алеша) диэн пааматынньык турбута. Бу өйдөбүнньүк Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр куораты өстөөх сөмөлүөттэриттэн көмүскээбит зенитнай батарея оннугар турар.

Сэрии сылларыгар өстөөхтөр Мурманскай уобалас сиригэр-уотугар баара-суоҕа 30 км иһирдьэ киирбиттэрэ. Өстөөҕү аһарбат туһугар Арҕаа Лица өрүс уҥа кытылыгар кыырыктаах кыргыһыылар барбыттара. Кэлин бу биэрэги Албан аат хочото диэн ааттаабыттара. “Алеша”  ол диэки тонолуппакка көрөн турар.

6. Тыыл – фроҥҥа

Тыыл – фроҥҥа пааматынньык Магнитогорск куоракка турар. Бу үс чаастаах триптих-монумент бастакы көстүүтэ. Атын чаастара: “Ийэ дойдубут ыҥырар” (“Родина-мать зовет”) Волгоградка уонна “Босхолооччу буойун” (“Воин-освободитель”) Берлиҥҥа тураллар.

Ааптар идиэйэтинэн, тыыл үлэһиттэрэ Ураалга кылыс таптайан оҥороллор. Ону Мамаев булгунньаҕар Ийэ дойдубут өрө көтөҕөр. Кыайыы кэннэ буойун Берлиҥҥа тиийэн кылыһын аллараа түһэрэр. Пааматынньык 15 миэтирэ үрдүктээх томторго турар.  

7. Мотуруос уонна Саллаат

Севатополь куоракка 40 миэтирэ үрдүктээх Мотуруос уонна Саллаат (Памятник Матросу и Солдату) диэн уустук дьылҕалаах өйдөбүнньүк турар. Хрустальнай тумус кытылыгар мемориальнай комплекс тутуутун туһунан быһаарыныы өссө 70-с сылларга ылыллыбыт. Ол гынан баран, пааматынньык тутуута уонунан сыллар ааспыттарын эрэ кэннэ саҕаламмыт. Тутуу тохтуу-тохтуу олус бытааннык барбыт. Кэлин бырайыагы олох даҕаны табыллыбатах диэн сыаналаабыттар. 80-с сыллар бүтүүлэригэр оннооҕор көтүрэр туһунан дьаһал ылылла сылдьыбыт. Ол эрээри уопсастыбанньыктар пааматынньыгы көмүскээбиттэр. Тутууну салгыы ыытарга харчы көрүллүбүт. Ол да буоллар, хара бастакы бырайыага син биир олоххо кыайан киирбэтэх. Билигин Мотуруос уонна Саллаата пааматынньыга туристар саамай сөбүлээн сылдьар сирдэрэ.

8. Сүгүрүйэр хайа

Сүгүрүйэр хайа (Поклонная гора) Москваҕа баар. 1942 сыллаахха Сетунь уонна Филька үрэхтэр икки ардыларыгар турар булгунньахха норуот 1812 сыллаах хорсун быһыытыгар сүгүрүйэр пааматынньык туруорар туһунан этии киирбит. Ол гынан баран, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр бырайыагы кыайан олоххо киллэрбэтэхтэр. Ол оннугар сынньалаҥ пааркатын туппуттар.

Мемориал тутуута 1984 сыллаахха саҕаламмыт уонна 11 сыл буолан баран силигин сиппит. Комплексы 1995 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр, Улуу Кыайыы 50 сылыгар сөп түбэһиннэрэн, сүрэхтээбиттэр.

9. Пискаревскай мемориальнай көмүү

Санкт-Петербурга Пискаревскай мемориальнай көмүү (Пискаревское мемориальное кладбище) диэн өйдөбүнньүк турар. Манна иккис аан дойду сэриитин сиэртибэлэрин саамай улахан көмүүлэрэ бааллар. 186 бырааттыы көмүүгэ Ленинград төгүрүктээһинин кэмигэр сырдык тыыннара быстыбыт 420 тыһыынча кэриҥэ киһи уҥуоҕа кистэнэ сытар, ол иһигэр 70 тыһыынча саллаат көмүллүбүт.

Мемориалы 1960 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр сүрэхтээбиттэр. Өйдөбүнньүк ортотугар “Ийэ дойду” (“Мать-Родина”) пааматынньык турар. Онно “ким да умнуллубат, туох да умнуллубат” диэн Ольга Берггольц эпитафията суруллубут. Бэйиэт ити хоһоону бу өйдөбүнньүккэ анаан-минээн суруйбута биллэр.

10. Туруйалар

Саратов куоракка Туруйалар (Журавли) диэн комплекс турар. Өйдөбүнньүгү Расул Гамзатов “Туруйалар” диэн хоһоонуттан иэйии ылан Юрий Менякин сэрии сылларыгар өлбүт Саратов олохтоохторугар анаан оҥорбут. Комплекс сүрүн идиэйэтэ – сырдык өйдөбүлү уонна улуу курутуйууну тиэрдэр. Пааматынньык үрдүнэн 12 үрүҥ көмүс туруйа арҕаа диэки туһаайыынан көтөн иһэллэр. Кинилэр охтубут буойуттар дууһаларын дьүһүйэн көрдөрөллөр.