Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Ыам ыйын 9 күнэ. Туустаах харах уулаах, үрдүк өрөгөй, үөрүү аргыстаах Улуу Кыайыы күнэ!  Хара хамсык сабардаан, Улуу Кыайыы 75 сылын киһилии бэлиэтэппэтэҕэ. Ол да үрдүнэн, норуот сүрэҕэр үйэлэргэ  дириҥник иҥэн сылдьар, киниттэн хаһан да кыайан былдьаммат билиҥҥитэ соҕотох кэриэтэ дьиҥнээх норуот бырааһынньыгынан буолар.

Ыам ыйын 9 күнэ. Туустаах харах уулаах, үрдүк өрөгөй, үөрүү аргыстаах Улуу Кыайыы күнэ!  Хара хамсык сабардаан, Улуу Кыайыы 75 сылын киһилии бэлиэтэппэтэҕэ. Ол да үрдүнэн, норуот сүрэҕэр үйэлэргэ  дириҥник иҥэн сылдьар, киниттэн хаһан да кыайан былдьаммат билиҥҥитэ соҕотох кэриэтэ дьиҥнээх норуот бырааһынньыгынан буолар.

Улуу Кыайыы үөрүүтүн уонна суолтатын үрдэтэн биэрэрдии, бар дьон сырдык Паасха күнүн санаалыын чэпчээн, сүрэхтиин үөрэн, алгыстаах мэлииппэнэн көрсөллөр. Инньэ гынан, ким эрэ санньыйа быһыытыйбыт кутун-сүрүн бөҕөргөтүнэр, санаатын ыраастанар, дьоҥҥо дууһатын аһар. Улуу Кыайыы Арассыыйа бары норуоттарын түмэр, сомоҕолуур соҕотох сырдык бырааһынньыгынан буолла диэтэххэ, омуннааһын буолбатах. Сомоҕолуурун таһынан, инникибитигэр эрэлбитин, дойдубутугар уонна норуоппутугар итии тапталбытын, эрдээх санаабытын ала-чуо Кыайыы күнэ эрэ биһиэхэ иитиэхтиир. Бу күн эрэ биһиги, оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ, дойдубут уонна норуоппут хайдахтаах ыар  сиэртибэнэн бу күнү түөһүгэр көтөҕөн аҕалбытын өйбүтүгэр-санаабытыгар оҕустаран көрөр курдукпут.

«Өлбөт үйэлээх пуолка» идиэйэтин бастакынан толкуйдаабыттарга уонна олоххо киллэрбиттэргэ  махтал бараммат тылларын этиэҕи баҕарыллар. Ордук үөрүүлээҕэ, үөһэттэн ыйыы-кэрдии бэрээдэгинэн буолбакка, норуот бэйэтин үөһүттэн төрөөн тахсыбыт модун хамсааһын буоларыттан. Бу хамсааһын, кырдьык, өлүө да, сүтүө да суоҕа. Биһиги, билиҥҥи сааһырбыт көлүөлэнэлэр, күн сириттэн араҕыахпыт, оттон оҕолорбут, сиэннэрбит, хос сиэннэрбит салҕаан илдьэ бара туруохтара. Оннук буола туруоҕа. Уонунан мөлүйүөн муҥҥа буһан өлбүттэр, сыччах бу эрэ күн биһигини уонна кэлэр көлүөнэлэри үөһэттэн өҥөйөн көрүөхтэрэ, сүрэхтэрэ сымныаҕа, санаалара чэпчиэҕэ. Ийэ дойду туһугар тохтубут сырдык хаан тардыыта туохтааҕар да күүстээх уонна кэриэстэбиллээх. Бүгүн ардыгар хомойо, хоргута саныыр, мөҥөр-этэр ыччаппыт өлбүт өбүгэлэрин кытта биир ситиминэн хайыы-үйэ силбэннэ.

Тоҕоос түбэспиччэ, мин бүгүн «Сэрии сылларын оҕолоро» боппуруоһу өссө төгүл таарыйаары гынабын. Мин бэйэм ити көлүөнэ киһитэбин. Өр күүтүүлээх, күлүмүрдэс сардаҥалаах Улуу Кыайыы сылыгар (1945) төрөөбүппүнэн киэн туттабын, сүрдүк үөрэбин. Дьиҥэр, сэрии сылларын бары оҕолоруттан саамай ньыраахтара, балыстара буоллаҕым. Бэйэм сэрии ыардарын билбэтэҕим иһин, ол хоччоххой сылларга ийэлээх аҕам түҥкэтэх тыа сиригэр дьону-сэргэни кытта ону барытын тэбис-тэҥҥэ үллэһиннэхтэрэ дии.

Биирдэ, хайдах эрэ түбэсиһэн, Дьокуускай куорат «Сэрии оҕолоро» сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Зинаида Винокурованы кытта төлөпүөнүнэн кэпсэттибит. Билсибиппит: биир оскуолаҕа биир кэмҥэ үөрэнэ сылдьыбыт буолан таҕыстыбыт. Аны туран, 2011-2012 сс. кини  Дьокуускайга, мин Алдан улууһугар «Сэрии оҕолоро» хамсааһыны тэрийбит эбиппит. Түмүккэ, Зинаида Винокурова «Сэрии оҕолоро» диэн ааты төрдүттэн ылыммат дьон баарын бэлиэтээн кэпсээтэ.

686d7314c5b42cc7902d61efcc7ca4c1dd2ca6a6

 Өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр учуонай, урут Ил Түмэҥҥэ дьокутааттаан сылдьыбыт У.А.Винокурова «Кыым» хаһыат кэрэспэдьиэнигэр биэрбит интервьютугар «Сэрии оҕолоро» уопсастыбаннай хамсааһын туһунан маннык эппит: «…Билигин биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр сэрии оҕолорун туһунан улахан кэпсэтии, мөккүөр бара турар. «Сэрии оҕолоро» диэн ааттаах уопсастыбаннай тэрилтэ кытары баар.  Мин санаабар, ити уопсастыбаннай тэрилтэҕэ сыыһа ааты биэрбиттэр. «Сэрии оҕолоро». Итинник аат бэйэтин кытта сэрии сорун-муҥун, букатын аад таһаҕаһын сүгэн сылдьар. Оттон ол  -- хоргуйуу, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы, тулаайах хаалыы, ыалдьыы, өлүү-сүтүү. Маннык ааттаныы – бу хамсааһын ситиһиитэ суох буолуутун төлкөлүүр. Сэрии оҕолоро бу ааттарын «Кыайыы оҕолоро» диэҥҥэ уларыталлара эбитэ буоллар, кинилэр Улуу Кыайыы туһугар көрсүбүт бары эрэйдэрэ тиллэннэр, сиэрдээх көрдөбүллэрэ ситиһиилээх буолуох этэ». 

 Сэрии оҕолоро. Бу икки тылы аҥаардас этэн эрэ да кэбистэххэ, бэрт элбэх өйдөбүл бииртэн биир бэйэтиттэн сиэтиллэн, тиллэн, тиийэн кэлиэҕэ.  Ол пионердар – олохторун сиэртибэлээн туран, Сэбиэскэй Сойуус дьоруойун аатын ылбыттар. Бартыһаан этэрээттэрин тыһыынчанан ахсааннаах  кырачаан байыастара, «пуолкалар иитиллээччилэрэ», ол – комсомуолустар. Оҕо саастарыттан тахса илик эбэтэр саҥардыы тахсан эрэр оҕочоос, эдэркээн бэйэлээх ботуруйуоттар. Кинилэр ааттара норуот өйүгэр хаалан хаалбыттар. Тыылга улахан дьону кытта тэҥҥэ ыарахан үлэни кыһыл илиилэринэн көдөрүйбүт, бааһынаҕа, ходуһаҕа хоно сылдьыбыт, сэриилэһэр боруону сэнэрээтинэн, кыранаатанан хааччыйбыт эрдээх сүрэхтээх кырачаан дьон туһунан, кими да умнууга хаалларбакка барыларын хабар туһуттан, аадка да түһэри кэрэйэ барбакка, аньыыны да улахаҥҥа уурбакка ылыныллыбыт аат буолар ити.

«1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр  сокуоннай саастарын  туолбатах кыраасданнарга социальнай өйөбүл дьаһалларын туһунан» СӨ сокуона 2018 сылга ылыллыбыта. Ити сокуонунан 1928 сылтан 1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр диэри төрөөбүттэр «Сэрии оҕолоро» статуһу ылбыттара. «1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр сокуоннай саастарын сиппэтэх кыраасданнарга социальнай өйөбүл дьаһалларын  туһунан» СӨ сокуона 2019 сыл ахсынньытыгар ылыллыбыта. Бу сокуонунан кыраасданнар саастара 1945 сыл ахсынньы 31 күнүгэр диэри уһатыллан бэриллибитэ. Бу сокуоннары Ил Түмэн хомуньуус дьокутааттара, ол иһигэр бу матырыйаал ааптара көҕүлээбиттэрин бэлиэтиир наадалаах.

Устуоруйаны быһар-отор, «көннөрөр» төрдүттэн наадата суох. Эмиэ ол курдук, буолбут кырдьыгы муннаран, араас «сэргэх ааттары» биэрэргэ холонуу көдьүүһэ кыра буолуоҕа. Мин кэммэр «Көтөллөр ол айан көтөрдөрө» диэн киэҥник ылланар ырыа баара. Ол ырыа «Миэхэ туора күн, туора сир наадалара суохтар. Миэхэ  Турция кытыла да, эмиэ ол курдук Африка да наадалара суохтар» диэн тыллардааҕа. Ити тыллары биһиги «бэйэм сирбин уллуҥах да саҕаны кимэхэ да биэриэм суоҕа, ол оннугар туора сир уонна дойду миэхэ төрдүттэн наадалара суохтар» диэн өйдүүрбүт уонна ылынарбыт.

Бүгүн биһиги уларытыллыбыт Конституциянан олоробут. Ол да үрдүнэн, боппуруостар үөскээн тахсаллар. Чэ, холобур, дойдубут сирэ-уота төһө чиҥ уонна бигэ биир кэлим туруктааҕый? Мин 2008 сыл алтынньы 14 күнүн өйдөөн кэлэбин. Ити күн Хабаровскай кыраай Тарабаров уонна  Улахан Уссирийскай арыылара Кытайга букатыннаахтык бэриллэн тураллар. Оттон Дмитрий Медведев бэрэсидьиэннээбит кэмигэр, 2010 сыллаахха  Баренцово муораҕа  балыгын саппааһынан эрэ буолбакка, ньиэбинэн уонна гааһынан уһулуччу баайдаах муора шельфэтэ Норвегияҕа бэлэх курдук бэриллибитэ.

1990 сыллаахха ССРС омук дойдуларыгар миниистирэ Эдуард Шеварнадзе, ССРС судаарыстыбаннай уорганнарыттан кистээн,  Бейкери (АХШ) кытта куомуннаһан, Берингов муоратын шельфэтин биэрбитин туһунан, бүтүөх бүппүтүн кэннэ, суруйан тураллар.  Бары Арассыыйа сирин-уотун тырыта-хайыта тыытарга, айылҕатын, сирин аннын баайын хорҕомнуурга  тиистэрин-тыҥырахтарын сытыылаан адьас бэлэм олороллор. Арассыыйа былыр-былыргыттан сирин-уотун көмүскээн үйэлэргэ кыргыһан кэллэ. Дойдутун туһугар норуота төһөлөөх өлбүтэ-сүппүтэ буолуой! Аҥаардас 1941-1945 сс. сэриигэ 27 мөл. киһи сүтүктээх. Бу биир орто улахан судаарыстыба киһитэ эбээт.

Өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйаҕа биир саамай ааҕар эрэгийиэнинэн ааттанна. Истэргэ үөрүүлээх. Итинник үрдүк сыанабыл  элбэххэ эбээһинэстиирин умнумуоҕуҥ. Ыччаппыт интеллектуальнай таһыма үрдүөн, кини бэлэми эрэ туһанааччынан буолбакка,  дойдутун сайыннарар, саҥа үрдүккэ таһаарар баараҕай сыалланыан-соруктаныан наада. Ыраата илик, оскуолаларбытыгар оҕолорбут Сорос тарҕаппыт бырагыраамаларынан, Эмиэрикэҕэ суруллубут үөрэх кинигэлэринэн үөрэммиттэрэ. Нуучча тылын литэрэтиирэтигэр улуу классик суруйааччыларбыт айымньылара үөрэтиллибэт буолбуттара. Ол оннугар устуоруйаны токурутааччы солженицыннар инники күөҥҥэ тутуллубуттара. Устуоруйаны «хаттаан көннөрөн» суруйуу сааттаах уонна аньыылаах процеһа тохтуохтааҕар күүһүрэн иһэр. Өйдөнөр, аан дойдуга информационнай дэнэр сэрии бара турар. Ким манна кыайтарбыт, сэриигэ дьиҥнээхтик кыайтарбыт тэҥэ буолуоҕа. Өйгүн сүүйтэрдэххинэ, өйгүнэн баһыйтардаххына,  туох да сыала-соруга, идеологията суох, муммут кус оҕотун курдук тула эргийэн хааллаххына,  саҥардыыҥҥыта харахтаммыт ыт оҕото да тутан сиэҕэ.

 Хайдахтаах да өстөөх Арассыыйаны аһаҕастык саба түһэн кыайыа суоҕа. Бэрт элбэхтэр итинник соругу туруоруммуттара эрээри, кинилэр ханналарый, оттон Арассыыйа ханнаный? Ол эрээри букатын атын кэмнэр үүннүлэр. Атын быһыы-майгы үөскээтэ. Арассыыйа билиҥҥи былааһа норуотун саҥалыы  сомоҕолооботоҕуна, дьиҥнээх куттал суоһуон сөп. Аныгы үйэҕэ төһө да технологиялар сэриилэрэ диэн буолбутун иһин, норуота суох тугу да, кими да кыайыаҥ суоҕа. Үтүөкэннээх биир дойдулаахтарым,  Улуу Кыайыы күнүнэн! Үрдүбүтүгэр мэлдьитин ыраас халлаан турдун, анныбытыгар сибэккилээх хонуу тэлгэннин!

Роза Солнышкина, норуот  дьокутаата.

РСФСР оскуолаларын үтүөлээх учуутала. Алдан улууһугар «Сэрии оҕолоро» хамсааһын көҕүлээччитэ уонна тэрийээччитэ

Бэчээккэ Прокопий Иванов бэлэмнээтэ. 

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением