Кыайыыны уһансыбыттар

Эмискэ рациянан бары ыйыллыбыт сиргэ кэлэ охсоллоругар хамаандалаатылар. Бары кэннилэрин хайыһа-хайыһа уулуссаҕа тахсан ханна эрэ бардылар. Тута түгэнинэн туһанан, миэстэтин уларытан, саһан сыппыт сириттэн таҕыста.

Атын учаастакка тиийэн шлакоблоктарынан тутуллубут эмиэ маннык сарай баарын өйдөөн көрдө уонна ол иһигэр дьылыс гынан хаалла. Хата дьолго сарай аанын хатаабатахтар. Иһирдьэ киирэн, араас фруктаттан оҥоһуллубут хомпуоттары, муорсу булан ылан, утаппыт киһи иһэн, аччыктаабыта син ааспыт курдук буолла. Тута рациятын холбоон, Кондрат радист нөҥүө хамандыырын кытта кэпсэттэ. Киһитэ уол куолаһын истээт тута сэргэхсийэ, үөрэ түстэ уонна балаһыанньа хайдаҕын ыйыталаста. Уол бэйэтэ ханна баарын эттэ уонна Гика бэриллибит сорудаҕы толоро сылдьан тыына быстыбытын туһунан куһаҕан сонуну иһитиннэрдэ. Бишкек Тута аны кими да кытта сибээстэспэтин туһунан этэн баран, Кондрат сибээс ханаалын уларытарыгар соруйда.

Тыыннааҕын туһунан үс эрэ киһи билиэхтээхтэр

Киһи барыта кинини бу сиртэн барбыт диэхтээхтэр, онтон тыыннааҕын туһунан үс эрэ киһи билиэхтээх – Бишкек, Хика уонна Кондрат. Бишкек уол сэлиэнньэҕэ туох-ханна баарын, турарын билэригэр сорудахтаата. Тута дьиэ кэргэнигэр бойобуой сорудаҕы толоро сылдьан сырдык тыына быстыбыт диэн эппиттэрин кэлин билбитэ. Маннык страховкаланыы укроптар, итиэннэ билиэн түбэспит бэйэбит уолаттарбыт сэлиэнньэҕэ разведчик саһа сылдьарын билбэттэрин, тыл тарҕамматын туһугар оҥоһуллубута.

Тута рациятын арааран баран өр саҥата суох кирийэн олордо, кини суох буолбутун туһунан сонуну чугас дьоно, табаарыстара хайдах ылыналларын төбөтүгэр эргитэ санаата. Бойобуой сорудаҕы син биир толоруохха наада. Бачча күн иһигэр ону толоруохтааххын диэн хааччахтаабатылар, ыксаппатылар эрээри, төһөнөн сэлиэнньэҕэ туох-ханна баарын билэр, оччонон түргэнник мантан барыахтаах. Сорудаҕы толорорго күүс-уох ыларга аан бастаан тугу эрэ булан аһыахха наада дии санаата.

Таһырдьа халлаан суһуктуйан, улам сырдаан иһэр. 2024 с. сэтинньи 17 күнэ үүннэ. Учаастактан учаастакка сүүрэ сылдьан Тута кураанах быраҕыллан турар дьиэлэри, сарайдары өҥөйтөлөөтө. Биир дьиэҕэ киирэн, сибиинньэ этиттэн оҥоһуллубут тушенканы булан, олус үөрдэ.

Булумньутун харыстаан, икки гына үллэрэн, кэмчилээн сииргэ сананна, аҥаарын сиэн баран сарайга хаалларда уонна салгыы хаама турда. Гигы кытта былааҕы ыйаабыт дьиэлэрин таһыгар ким да харабыллаабат сэрии сэбин ыскылаатын булла. Көрбүтэ хас да «Калашников» аптамааттара, буолунай буулдьа, РПГ, огнемет шмель, хас да пулемет, араас гранаталар бааллар. Бу ыскылаат кини хомпуот сиэбит сарайыттан бэрт чугас. Өйдөөн көрбүтэ Гигы кытта былаах ыйаабыт дьиэлэрин утары укроптар ыстааптара баар эбит. Укроптар онно сотору-сотору киирэллэр, ким эрэ хамаандалыыр нүһэр куолаһа иһиллэр. Ыкса түүн сарайга киирэн хонно, укроптар кини тыыннаах хаалбытын, сэлиэнньэҕэ баарын билбэт курдуктар.

Тувинец дуу, саха дуу?

Нөҥүө күнүгэр сэтинньи 18 –гар сарайга олорон укроптар рацияларын истибитэ, кини тыыннаах ордубутун билбиттэр. Эпииргэ хас да укроп тахсан, кинини тувинец, сорохтор саха дэстилэр уонна тыынын быһарга быһаарыннылар. Ону истэн баран Тута бэринэр санаата суох, сэрии сэбин ыскылаатын диэки хааман тиийэн, тиһэҕэр диэри киирсэргэ, ытыалаһарга сананна. Кэлин элбэх киһини хайдах соҕотоҕун кыайарга соруммутуттан соһуйа санаата.

Ыскылаакка киирэн, бастатан туран, пулемету ылла, иитээри затворун тарда сатаата да кыайбата. Ситэ оһо илик бааһырбыт илиитэ кытаанах затвору тардан көрдө да, туһа тахсыбата. Атаҕынан тарда сатаата эмиэ сатаммата. Оччотугар үс аптамааты иитэн баран түннүк таһыгар уурда, РПГ-ны ииттэ. Өр-өтөр кэтэспэтэ. Рациянан истибитэ укроптар сүүрбэччэ киһи кини диэки ыган кэлэн иһэллэр.

Тута пехотаны көрсөргө бэлэмнэннэ, муннуктан бронированнай массыына тахсан киниэхэ уонча миэтэрэҕэ диэри чугаһаата. Итиччэ чугастан сыыһа ытар табыллыбат, уол РПГ-нан ыппытын кэннэ бронемашина эстэн, умайан кытыаста түстэ. Тута икки гранатаны быраҕаат, аптамааттан уһун учуораты тардан кэбистэ.

Эстибит массыына таһыгар 5-6 киһи охтон түстүлэр, атыттар куота турдулар. Рациянан истибитэ укроптар Тутаҕа уолаттар көмөлөһө кэлэн, массыынаны дэлби тэптэрбиттэрин уонна хас да киһини охторбуттарын туһунан дакылааттаан чобугурастылар.

Уол ону истэн иһигэр күлэ санаата, укроптар аптамааттарын, гранаталарын туппутунан быыһанар сиригэр, сарай диэки хаамта. Халлаан киэһэрэн, хараҥаран эрэр.

Түүн чуумпутук этэҥҥэ ааста. Хата кыратык утуйан ылла. Ким даҕаны кинини кэлэн тута сатаабата. Сарсыарда туран сэтинньи 19 күнүгэр эмиэ чугастааҕы дьиэлэри кэрийдэ, табахтыан уонна аһыан баҕарар. Икки суукка табаҕа суох ньиэрбинэйдээн, сиргэ быраҕыллыбыт окуроктары хараҕынан көрдүү сатаата. Табахтыыр киһи маннык туругу бэркэ билэр уонна өйдүүр.

Ити курдук ас, табах көрдүү сылдьан биир учаастакка киирэн, таһыгар маскировочнай илиминэн саба быраҕыллыбыт бэнсииннээх уонна соляркалаах үгүс-үтүмэн буочукулары көрдө.

ГСМ ыскылаатын дэлби тэптэрдэ

Өр толкуйдуу барбакка укроптар ыскылааттарыттан эстэр сэби ылбытын хостоон таһаарда, зажигалканан уматан баран буочукулартан тэйээтин кытта дэлби тэбэр тыас чугастааҕы эргини ылан кэбистэ. Укроптар рациялара хахаара түстэ, биир киһилэрэ омун-төлөн буолан, салгынынан көтөн кэлэн, минометунан саайдылар диэтэ. Тута ону үөрэ иһиттэ, маннык балаһыанньаҕа кинини ким даҕаны ирдэһиэ суоҕа диэн сарайын диэки үөмтэ. 

Сынньанан тыын ыла түһэн баран рациятын холбоото. Кондрат тута сибээскэ таҕыста. Тута ыстаабы, сэрии сэбин ыскылаатын булбутун, ГСМ баар сирин дэлби тэптэрбитин туһунан кэпсээтэ. Бишкек уолу хайҕаата уонна төннөрүгэр сорудахтаата. 

Күн аҥаара уол саһар сириттэн тахсыбата, хомпуотун сиэтэ, муорсу истэ, табаҕа суоҕуттан кыйаханан ылла. Соҕотох ордон хаалбыт сигаретатын хараҕын харатын курдук харыстаан,  куттала суох сиргэ таҕыстаҕына биирдэ тардарга тылын биэрдэ.

Кэмиттэн кэмигэр онтун хостоон ылан, сыттыыр, дириҥник эҕирийэн ылаат, имиллибит паачыка иһигэр уган, сиэбин түгэҕэр кистээн кэбиһэр.

Эмиэ биир күн ааста. Иэһин толорбут курдук сананан ханна да тахсыбакка сытта. Сэлиэнньэҕэ туох баарын барытын чуҥнаата, ону дьонугар дакылааттаата, сөбүн сэриилэстэ. Түүн хараҥарбытын кэннэ мантан тахсан барарга сананна. Хараҥарыыта тутуһан олоро сатаата да, бэйэтэ да билбэтинэн утуйан хаалбыт, түһээтэҕинэ бу сиртэн барбыт уолаттар Гик уонна Пират кини таһыгар туран тугу эрэ кэпсэтэллэр.

Тута билигин баар сиригэр бокуонньук уолаттар кэлэн, Пират илиитинэн көрдөрө-көрдөрө манна тыына быстыбытын туһунан этэр, сиргэ кини иһэ-үөһэ ыһылла сытар. Уол Пират атын сиргэ өлбүтүн билэр буолан, мөккүһүөн баҕарда эрээри, тымныы көлөһүн сүүһүн устун сүүрэн, уһуктан кэллэ. Түүлүн ырыта сатаата даҕаны, кыайан сылыктаабата.

Сотору түүн оройо буолла. Тута аптамаатын бэрэбиэркэлээтэ уонна хомунан баран сарайтан таҕыста. Ыраах барбата, өйдөөн көрбүтэ Пират түүлүгэр ыйбыт сиригэр кэлэн турар эбит. Арай үөһэ көтөн иһэр дрон эмискэ кинини булан ылбытын биллэ.

Уол быраҕыллыбыт граната тута эстибэтин билэн, төттөрү-таары сүүрэкэлээтэ. Дрон хас да эстэр сэби бырахта. Бронежилетыгар иҥниэхтээх оскуолактар уол этигэр курдары киирэн, бааһыртылар. Оскуолактар хаҥас түөһүгэр, төбөтүгэр түбэстилэр, лаппаакытын, икки атаҕын бааһыртылар. Хаанынан оҕуолуу-оҕуолуу Тута быыһанар сарайын диэки төттөрү сыылан барда.

(Салгыыта бэчээттэниэ)

Тылбаас Марианна ТЫРТЫКОВА

Хаартыска: СИА, Андрей Сорокин.