Биһиги аҕабыт Иван Константинович Еремеев 4 төгүрүк сыл уоттаах сэриигэ сылдьыбыта. Ол кэнниттэн сыл аҥара сэрии урусхаллаабытын чөлүгэр түһэриигэ Выборг куоракка үлэлээбитэ. Сэрииттэн “За отвагу”, “За боевые заслуги”, “За оборону Ленинграда“, “За победу над Германией” мэтээллэрдээх кэлбитэ.
Иван Константинович — Ленинград фронун байыаһа. 1941 с. атырдьах ыйыгар бастакы састаапка ыҥырыллан баран, 1945 с. ахсынньытыгар демобилизацияланан кэлбитэ. Ахсынньы 31 күнүгэр атынан айаннаан, Майаҕа кэлэн, военкомакка учуокка турар. Алтанынан айаннаан, тохсунньу 6 күнүгэр ахтар-саныыр Абаҕатыгар үктэнэр. Сэрииттэн кэлэригэр кэргэнэ Алааппыйа тириини буһаран мииннээн тоһуйар. Үс оҕо хаалбытыттан кыралара Кэтириис диэн кыыс, ыарахан олох охсуутугар өлөн, икки улахана Миитэрэйдээх Кылаара көрсөлллөр. "Аҕалара тирии миинин иһэрин оҕолор ымсыыран көрөн турбуттара", — диэн ахтан кэпсиирэ эдьиийбит Өрүүнэ (аҕабыт сиэн балта). Оннук курдук аас-туор кэм эбитэ үһү.
Киһи-хара буолуу
Аҕабыт 1910 с. Амма улууһун Абаҕа нэһилиэгэр Кэтириис уонна Көстөкүүн Еремеевтэр диэн быстар дьадаҥы ыалга күн сирин көрбүтэ. Дьоно сүүрбэ оҕоломмуттарыттан, аҕабыт — оһоҕос түгэҕинээҕи бүтэһик оҕо. Киһи буоларын билбит курдук, кини төрөөбүт сураҕын истэн баран, өлөөрү сытар кырдьаҕас эһэтэ Сиидэр: “Тайтаннар аҕа ууһун аатын ааттатар оҕо төрөөтө. Хайаан да киһи буолуо, быстыахпыт суоҕа”, — диэбитэ үһү. Аҕата хараҕынан көрбөт, ийэтэ ханныктык эмэтик борутар эрэ эбит. Онно эбии хараҕа суох эбэлэрин илдьэ олорбуттар. Онон үс хараҕа суохха сирдьит буолан сылдьыбыт.
Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ, Абаҕа хомуньуустара мөссүйүөҥҥэ үөрэххэ ыытаары гыммыттарын, дьоно: "Кинитэ суох сатаан ыал буолбаппыт", — диэн ыыппатахтар. Хойут ликбезкэ үөрэнэн, латыынныы суруйара.
Уон алталааҕар 80-наах аҕата: "Өлөрүм чугаһаата, ыал буол", — диэн хаайан, Чурапчы Хайахсытыгар кэргэн кэпсэтэн кэлэр. Уон аҕыс сааһыгар Герасимовтар диэн ыал Маайа диэн кыыстарын сүгүннэрэн аҕалар. Бу бастакы кэргэнэ 5-6 сыл бииргэ олорон, биир уол оҕолонон баран, 1930 с. ыалдьан өлөр. Маайаттан Миитэрэй диэн уол хаалар. Онтон иккиһин Түрүтүөнэбэ Алааппыйа диэн Абаҕа дьахтарын кэргэн ылар. Үс оҕолоноллор. 1938 сыллаахха сэттэ сылгыны холбоон, «Комбайн» холкуоска киирэр уонна сэриигэ барыар диэри туох баар үлэҕэ барытыгар көхтөөхтүк ылсан үлэлиир, сылгыһыттыыр.
Сэриигэ ыҥырыллыы
1941 с. сайын “Кыһыл байыас” холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта киһи, дойдутугар Амма Абаҕатыгар үрэх баһыгар оттуу сылдьан, бэбиэскэ туппут. «Охсубут оппут тэлгэммитинэн, бугулларбыт турбутунан хаалбыттара”, — диэн аһыйара. Аҕата сэриигэ барар сураҕын истэн, уола Миитэрэй үөрүү бөҕө буолбут. Үөттүрэҕи миинэ сылдьан, оһоҕу тула сүүрэ-сүүрэ: “Иэхэй, аҕам сэриигэ барар! Аҕам саатын, чаһытын мин ылыам!” – диир эбит. Ол кыра оҕо сэрии диэн тугун быһааран өйдөөбөтүттэн, баҕар, аҕата тыыннаах эргиллэн кэлэрин биттэммитэ эбитэ буолуо буоллаҕа. Билигин Дьокуускайга Кыайыы болуоссата турар сириттэн атаарыллыбыттар. Баарсанан айаннаан истэхтэринэ, олох дуона суохтан сылтаан, охсуһуу оргуйан турбут. Омуннаах өттө быһахтарын ойутан таһаарбыттар. Аҕам аах буксир торуоһунан атын баарсаҕа куотан быыһаммыттар.
Иркутскай уобалас Мальта станциятыгар кинилэри 3 ый үөрэтэллэр. Онтон күһүөрү кыһын Читаттан Монголияҕа сулууспаҕа ыыталлар. Ол кэнниттэн 1942 сыл саҥатыгар аҕабытын Москваҕа 127-с стрелковай пуолка бастакы батальонун I стрелковай ротатыгар стрелогунан аныыллар. Докумуонугар илиинэн «127 к. бн. сп., 1 б-н, 1 с.р.” диэн сурулла сылдьар. «Красноармейская книжка” докумуону 1941 с. ахсынньы 17 күнүгэр туттарбыттар. “Должность” диэҥҥэ “стрелок красноармеец” диэн суруллубут. Москва аннынанааҕы кыргыһыыга байыас бастакы сүрэхтэниитин барар. Онно тиийээт, атаҕар бааһыран, Ленинград госпиталыгар эмкэ ыытыллар. Онно икки ый эмтэнэр.
Ленинград көмүскэлигэр
Бастаан утаа ас-үөл мөлтөх буолан, аччыктааһын, быкка ыстарыы да баар эбит. "Сорох саллааттар бинтиэпкэлэрин санныларыгар уйан сүкпэт гына быстараллара", — диэн ахтара. Күннээҕи аһылыктара сороҕор биир ньуоска аһыйбыт хаппыыста буспута буолар эбит. «1942 сыл саҥатыгар Москва анныгар сэриигэ киллэрбиттэрэ. Сэппит диэн бинтиэпкэ. Кэлин илии бүлүмүөтүн биэрбиттэрэ. Таһаҕаһа ыарахана бэрт этэ. Ол иһин мэнээх киһиэхэ биэрбэт этилэр. Эдэрбэр син кыанар эбит буоллаҕым буолуо”, — диэн ахтара.
Бастакы бааһырыытын кэнниттэн Ленинград фронун 129-ус гвардейскай стрелковай пуолкатын 45-ис стрелковай дивизиятын байыаһа буолар. Ити кэмҥэ “Север” аармыйа бөлөхтөрө Шлиссельбург кириэппэһи сэриилээн ылбыттара. Ленинград-Москва тимир суолун сабан, Ладога күөл соҕуруу биэрэгэр тахсыбыттара. Ворошилов, Жуков маршаллар Ленинграды тиһэх тыыннаах киһи хаалыар диэри көмүскүүр, өстөөх илиитигэр биэрбэт кытаанах дьаһалы биэрбиттэрэ. Бу сэриигэ Пулков үрдэлэ улахан стратегическай суолтатаммыта.
Биһиги аҕабыт Пулков үрдэлин ылар иһин уодаһыннаах киирсиилэр тустарынан маннык ахтыбыта баар: «Үс сайыннаах кыһын икки өттүттэн элбэх сүтүктээх, кэтэсиһэ сытан сэриилэһии буолбута. Онно сытыйбыт-ымыйбыт өлүк элбэҕэ. Олору алҕаска таарыйдахха, “пуус» гына тыаһаан баран хапсыйан хаалаллара. Тааҥкаҕа буспут дьону көрөр олус дьулаан буолара».
Кини илии пулемётугар иккис нүөмэринэн сылдьыбыт. Бастакы нүөмэр грузин эбит. Биир хотторуулаах киирсии кэнниттэн, бары кыргыллан, ол грузиныныын иккиэйэх тыыннаах хаалбыттар. "Киһим уолуйан өстөөхтөрү туһулуу-туһулуу мээнэ ытыалыыр. "Буулдьаҕын харыстаа",— дии сатыырым. Хотторбуттарын билэн, хараҥардаҕына төттөрү сыыллан, бэйэбит дьоммутугар тахсыахпыт диэн, сэнэрээт дэлби көппүт иинигэр хорҕойбуттар. Доҕоро: "Көҕүрэттиэхпин баҕардым", — диэбит. "Сытан эрэ көҕүрэтин", — диэбит аҕам. Ол икки ардыгар киһитэ өстөөх буулдьатыгар табыллан, үрдүгэр сууллан түспүт. Өндөс гыныытыгар, снайпер ытан түһэрбит. “Еремеев помоги! Еремеев помоги!” — диэн үрүт-үөһэ хатылаан баран, доҕоро сырдык тыына быстыбыт. Киэһэ хараҥарбыт. Ньиэмэстэр саҥалара адьас чугас кус-хаас тойугун курдук ньамалаһан иһиллибит. Хочулуок тыаһа таҥкынаабыт, кыайан-хотон үөрбүт дьон күлсүүтэ-үөрсүүтэ сүрдэммит. Аһаан эрэллэр диэн сэрэйэн, ороҕуттан оронон тахсан, төттөрү сыыллыбыт. Сүрдээх киэҥ, нэлэмэн сыһыыны түүнү быһа пластунскайдыы сыыллан, сыра бөҕөнөн туораан, дьонугар чугаһыыр. Аны утары ытыалыы тоһуйаллар. “Сибэйии! Сибэйии!” — диэн хаһыытаан, нэһиилэ тохтоппутум", — диэхтиирэ. Тиийбитэ, дьоно, бары өллүлэр диэн, “помяни” гына олороллоро үһү. Вещмешоктаах малын сыыһын үллэстэ охсон кэбиспиттэр. Аҕам наҕараадаҕа түһүөхтээҕин, тыаһаан-ууһаан баарбын биллэриэ, сыылларбар мэһэйдиэ диэн, бүлүмүөтүн сэрии хонуутугар хаалларан кэлэн, таах хаалбыт быһыылааҕа.
Уйаны-хатаны тургутар кыргыһыылар
Сэриигэ өлүү-сүтүү элбэҕэ. Аҕабыт эдэр хамандыырдары ордук аһыйара. Бэйэтэ сэттэтэ (иккитэ ыараханнык, уоннааҕыта син халымырдык) бааһырталаан, тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Биирдэ хаарга умса сытан, курдары ыттарбыт этэ. Буулдьа хонноҕун аннынан киирэн баран, көхсүн хараҕынан тахсыбыт. Хата, аныгылыы эттэххэ, тыын уорганнарын сиирэ таарыйан ааспыт. Нууччалар: “В рубашке родился”, - дэһэн үөрэллэр эбит. Ол этии суолтатын толору өйдөөбөтөр даҕаны, өйүгэр хатаан хаалбыт этэ.
Тыҥатын таарыйтарбыт этэ. "Нуучча кыргыттара, кутталларыттан ытаһа-ытаһа, бааспытын бэрэбээскэлиир этилэр", — диэн сонньуйара. Биһиги төрүүр быабыт тартаҕа буолуо, өстөөх буулдьата кинини сиирэ-халты таарыйан испит эбит. Биирдэ куйахатын сиирэ ыттаран, кыа хаан буолбутун кэпсиирэ, куйаха хаана барамматын сөҕөрө. Биирдэ ылгын чыҥыйатын тосту ыттарбыт. Онуоха нуучча уолаттара: “Еремеев ранен!” — дэһэ-дэһэ, саба сырсан кэлэн, тиэрэ баттаан, наһыылкаҕа сытыара сатаабыттар. Онуоха аҕам: “Өлүөрбүн”,— дии-дии туран кэлэн иһэр үһү. Ону кэпсии-кэпсии, куруук күлэр буолара.
Өстөөх чугуйан эрэрэ биллибитин кэннэ, аҕабыт пуолкатын Выборг куоракка ыыппыттар. Онно эмиэ кытаанах хапсыһыылар буолбуттар. Онтон Прибалтикаҕа тиийбиттэр. Эстонияны, Латвияны, Литваны өстөөхтөртөн босхолуур сэриигэ кыттыбыт.
Арай биирдэ мин сэриилээх киинэни көрөн баран: “Паапа, ити сэриигэ ытыалыы-ытыалыы, өстөөххө утары сүүрэллэр дии? Онно куттанааччыгын дуу?" — диэн ыйыппытым. Онуоха кини: “Ону саныыр кэлиэ дуо? Сирэйиҥ дыҥ курдук буолан баран сүүрэн иһэҕин”, - диэбитэ. Бастаан утаа сэнэрээт тыаһа-ууһа суох олох кинини көрбүтүнэн иһэр курдук буолара үһү. Онтуката олох атын сиргэ тиийэн түһэр эбит. Ону кэлин билэн баран аахайбат буолбут.
Сэриигэ сылдьан, саханы олох аҕыйахта көрсүбүт. Биир дойдулааҕа Абаҕа уолугар түбэһэ түспүт. «Кыыс курдук уол этэ. Дойдубар эргиллибэтим буолуо диэн дэлби ытаабыта-соҥообута. Сэрэйбитин курдук, сэрии толоонугар охтубут сурахтааҕа», - диирэ. Иккис киһитиниин Эстонияҕа атаакаҕа бииргэ киирбиттэр. Үһүс киһитин госпитальга сытан көрсүбүт. Мэҥэ киһитэ эбит. Хаартыскаҕа түспүтүн кэлин ол киһи ылан, Абаҕатааҕы аадырыһыгар ыыппыт этэ. Ол хаартыска билигин баар.
Нуучча дьоно үөрүнньэҥнэрин, омуннаахтарын кэпсиир буолара. Бастаан тиийбитигэр, саха буоларын истээт: "Снайпер буолуоҥ, ытан көрдөр", — диэн хаайбыттар. Түбэлтэтигэр тииккэ тииҥ олороро үһү. Ону аҕам хап-сабар ытан түһэрбит. Онно, дьэ, сөҕүү-махтайыы, хайҕабыл бөҕө буолбуттар.
Хамандыыра аҕабытын хайгыыра, атыттарга холобур туруорара үһү. Куруук: “Еремеев үөрэҕэ суоҕуҥ кыһыылаах, үчүгэй хамандыыр буолуоҥ этэ”, - диир эбит.
Биирдэ олохтоох дьон оҕуруотуттан хортуоппуй хостуу барбыттар. Биһиги аҕабыт гимнастёркатын тэллэҕэр хомуйан испит. Арай, оҕо көтөҕүүлээх дьахтар баар буола түспүт. “Мантан быһыннахпытына, хоргуйан өлөбүт. Ньиэмэстэр халаан-талаан ааспыттарын кэннэ, аны бэйэбит дьоммутуттан атаҕастанарбыт хаалбыт!” – диэбит. Аҕабыт: "Дойдубар хаалбыт оҕолорбун саныы биэрдим да, тоҕо тутан кэбистим. Кэлин дьонум: «Еремеев – дурак!» — диэн күлүү оҥостон сордообуттара", — диирэ.
"Иккилии хонук өндөйбөккө, уулаах окуопаҕа сытарбыт, синиэлбит тэллэҕэ муустаах ууга хам тоҥон хаалбыт буолара", — диэн кэпсиирэ. Сэриигэ да араас дьон баар буолар эбит. Сорох дьон, дьиэлэригэр төннөөрү, бухааҥканы курдат илиилэрин-атахтарын ытыналлара үһү. Онтукалара буорах суола хаалан, син-биир биллэр эбит. Туохха эмэ буруйдаммыт дьону, байыаннай кэм кытаанах сокуонунан миэрэлээн, дьон ортотугар таһааран ытан кэбиһэллэр эбит. "Тобуктуу сылдьан ааттаһан аҕай биэрэллэрэ", — диэн аһынан кэпсиирэ. Өлбүт дьонтон чаһы, көмүс устан хомуйсар дьон эмиэ баар буолар эбит. "Бүгүн-сарсын өлөрбүт-тиллэрбит биллибэккэ сылдьан", — диэн кэлэйэрэ.
Кыайыы параатыгар кыттыбыта
Аҕабыт кыайыы өрөгөйүн Прибалтикаҕа көрсүбүт. Сэриигэ сылдьыбытын туһунан саамай чаҕылхай, умнуллубат өйдөбүлэ — 1945 с. от ыйын 8 күнүгэр буолбут Ленинградтааҕы Кыайыы параатыгар кыттыыта. Токсово бөһүөлэккэ балаакканан түһэ сытан бэлэмнэммиттэр. Тото-хана аһаппыттар, сынньаппыттар. "Кыайыылаах аармыйа сирэйэ көстүөхтээх, өрөйүҥ-чөрөйүҥ", — дииллэр эбит. Саппыкыларын тиҥилэҕэ туллан сиргэ хаалыар диэри күүскэ тиҥилэхтээн хаамаллар эбит. «Ленинградка хаамыыбыт былааннаммыт курдук табыллыбатаҕа. Киһи биир тэҥник хаамыах курдук буолбатах этэ. Икки өттүбүтүттэн олохтоохтор ытаһа-ытаһа саба сырсан киирбиттэрэ. Саллааттары аҥар кырыытыттан кууһуу, сыллааһын-уурааһын, илии тутуһуу. “Норуот эһиннэҕэ диэбиппит, дьон тыыннаах эбиттэр, дьиэ-уот, хаһаайыстыба баар, хаһаайынныы хаалыҥ”, - диэччилэр элбэхтэрэ. Уонна биһиэхэ ким туох кыахтааҕынан тараах, быысапкалаах былатыак, бөппүрүөскэ кумааҕыта, табах хаата, килиэп бэлэх туттарбыттара. Ону хоонньубутугар уктан иһэбит. Миэхэ биир билээгэлээх арыгыны хоонньубар уктулар. Ону көрөн, доҕотторум: “Саамай үчүгэй бэлэх – Еремеев бэлэҕэ!” - дии-дии күлсүбүттэрэ. Ону табаарыспыныын бүөмнээн испиппит”, - диэн ахтара.
Сут, аччыктааһын үлүгэрэ тоһуйбута
1946 сыл саҥатыгар төрөөбүт-үөскээбит Абаҕатыгар сэрииттэн эргиллэн кэлэр. Сэрииттэн кэлбиттэри мааны-далбар тоһуйбатаҕа. Холкуос түүннэри түрбүөтүүр күүстээх үлэтигэр умса түспүттэрэ, сут, аччыктааһын үлүгэрэ тоһуйбута. Аҕабыт хонуу биригэдьиирэ этэ. 1947 с. сэрии кэмигэр улахан быстарыыны көрсүбүт кэргэнэ Алааппыйа, Амма балыыһатыгар оҕолоно киирэн баран, хаана тоҕо түһэн өлөр. Оҕону эмиэ сатаан быыһаабатахтара. Сэрииттэн кэлбит киһиэхэ бу кутурҕаннаах сонуну ким да кыайан эппэккэ: «Дьоҥҥун ыла барар үһүгүн”, — диэн тиэрдибиттэр этэ. "Сыарҕалалаах атынан икки киһини тиэйэн аҕалбытым", — диэн наһаа хараастан кэпсиирэ. Аҕабыт икки оҕолоох аҥардас хаалан баран, оҕолоруттан иҥнибэккэ, холкуос кытаанах үлэтигэр эриллибитэ, күүһүн харыстаммакка үлэлиирэ.
Үлэҕэ кыайыгас, дьону сатаан түмэр, салайар дьоҕурдаах буолан, 1947 с. “Комбайн” колхуос бэрэссэдээтэлинэн талаллар. Саас холкуоһун дьоно хоргуйан дыгдайан барбыттарын өрүһүйээри, бэйэтин эппиэтинэһигэр биир дьүүкэрбит биэни өлөрөн сиэтэр, хааһыланыҥ диэн, бурдук атаҕын түҥэтэр. Онон дьонугар тыын угар. Ол буруйугар куораттан боломуочунай кэлэн, дьыала тэрийэр. Ол боломуочунай бэстилиэтинэн чэчэгэйгэ тирии-тирии ыгыы-түүрүү, дибдийии бөҕө буолбут. Онон сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлэн баран, аны оччотооҕу былаастартан сууттанан, икки сыл усулуобунай болдьоххо бириигэбэрдэнэр. Дьыала өссө дириҥээн, күлүүс хаайыытыгар ууруллуоҕун, П.Е. Васильев диэн Чурапчы Хайахсытыттан төрүттээх албакаат сатабыллаахтык көмүскээн, итиэннэ от-бурдук үүнэн, иэһи-күүһү толороннор төлөрүйэллэр.
Ити айдаан кэнниттэн 1948 с. “Кыһыл сэрииһит” холкуоска көһөр. Биир өттүнэн аҕам эппитин, санаабытын булгуруппат кытаанах киһи этэ. Ол бэстилиэтинэн дибдиллээхпиттэн ыла этириэс ханнык да салайар дуоһунаска буолуммакка, сылгыбар сылдьыбытым диэччи. Онтон ыла сүүрбэччэ сыл ыстаарсай сылгыһыт, ферма ыстаарсайа, хонуу биригэдьиирэ, сайынын от үлэтигэр Алдан өрүс тардыыта Нуотаранан, Тарыҥ Элгэнэн тэлэһийэн звеньеводтуур, кыһынын үрэх бастарынан сылгыһыттыыр. Оччолорго 1500-тэн тахса сылгыны көрөллөр этэ. Уйбаан күүһүн харыстаммакка үлэлиирэ. Уопсастыбаннай үлэҕэ эмиэ актыыбынайдык кыттара, быыбар аайы хамыыһыйа чилиэнэ буолара. Дьуһуурунайдарга Уйбаан 1957 сылтан 2 сыл бырабылыанньа чилиэнэ буола сылдьыбыта. Тыллаах-өстөөх, "санаабыккын саҥаран, эҕирийбиккин этэн баран кэлээр" диэбит киһилэрэ этэ, дьүүллэһэр боппуруостарга көхтөөхтүк кыттара.
Ити сыл биһиги ийэбитин, суруйааччы С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин төрөппүт кыыһа Валентина Семеновна Яковлеваны кэргэн ылар. Икки өттүттэн олох кыһарҕанын билбит, халыҥ уруута-аймаҕа суох дьон олох оһорунарга, олох уһугун амсайарга баҕаларынан булсаллар.
Ийэлээх аҕам иккиэн сүтүк бөҕөтүн көрсүбүт, сэрии кэмин эрэйин эҥэрдэринэн тэлбит тулаайах дьон, олоххо тардыһан, биэс оҕоломмуттара. Абаҕаҕа бастаан балаҕаҥҥа олорбут этибит. Онтон аҕабыт дьиэ тутан, 1960 с. саҥа дьиэҕэ көһөн киирбиппит. Уһаайбабыт сир тымырыгар түбэһэн хаалбыт этэ. Инньэ гынан, дьиэ тэллэйдэнэн, уу-кырбас кыра оҕолордоох ыал туспа кыһалҕаҕа ылларбыттар этэ. Оччолорго Чурапчыга эһэбит Эрилик Эристиин аатынан холкуос өрөспүүбүлүкэҕэ соҕотох суруйааччы аатын сүгэр холкуос этэ. Онон Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун кытта киэҥ ис хоһоонноох шефтээх үлэ былааннаммыт эбит. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Р.А. Филиппов, 1967 с. үлэтинэн Абаҕаҕа кэлэ сылдьан, ийэбин көрсөн кэпсэтэн, дьиэ-уот кыһалҕатын билэн, 1968 с. дьиэ бэрдэрэн, холкуос киинигэр Дириҥҥэ көһөртөөн ылбыта. Инньэ гынан, ити сылтан Чурапчыга кэлэн олохсуйбуппут. Аҕабыт манна кэлэн кыһынын тэрилтэлэргэ быстах үлэҕэ, сайынын ходуһа харабылынан күүһэ тиийэринэн үлэлээбитэ.
Кытаанах бэйэтэ аһыныгас дууһалааҕа
Аҕам эдэригэр бэйэтин улаханнык кыанар, тэтиэнэх, олус ыраас сэбэрэрэлээх эбитэ үһү. “Комбайн” холкуоска бииргэ үлэлээбит И.И. Белолюбскай диэн доҕоро маннык ахтыбыт: “Оччолорго оҕолор биһиги таҥаспыт-саппыт мөлтөх. Арай, бачыыҥкалаах, бүрүүкэлээх, курдаах, үчүгэй баҕайы дассабыык сонноох, киэпкэлээх, ыраас баҕайы сэбэрэлээх, көнө уҥуохтаах уол кэллэ. Биһиги бары ымсыыра көрдүбүт. Чэйдээн, аһаан баран, дьиэтигэр төнүннэ. Тумулу ааһаат да, сүүрэн тэбинэ турда. Биһиги оҕолор кинини кэнниттэн көрөн хааллыбыт уонна ымсыырдыбыт аҕай. Кини курдук тэтиэнэх, үчүгэй таҥастаах буолбут киһи диэн”.
Ийэбит этэр буолара: “Ыһыахтан наар мүһэлээх кэлээччи. Билигин ньохчойбутун көрүмэҥ. Улахан киһиэхэ эргэ тахсыбытым”. Ийэм бастаан көрөрүгэр аҕам уола Миитэрэйдиин сылдьарын быраата диэн көрөр эбит. Оччолорго түөрт уончалаах киһи оннук эдэр көрүҥнээх эбитэ үһү.
Үөлээннээхтэрэ ахталларынан, эдэригэр турбут-олорбут, тыллаах-өстөөх, сытыы-хотуу, ылыннарыылаах тыллаах, үлэҕэ-хамнаска сүрэхтээх, көхтөөх киһи эбитэ үһү. Эҥкилэ суох үлэтин сыаналаан, 1954 с. "Коммунистическай үлэ удаарынньыга", 1970 с. "Бочуоттаах колхозник" ааттар иҥэриллибиттэрэ. Холкуос Бочуотун кинигэтигэр киирбитэ. 1967 с. күһүнүгэр холкуоһунай тутуу бэтэрээнэ буолбута. Строд аатынан холкуос бастыҥ сылгыһыта, Амма улууһун Бочуоттаах стахановеһа, социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа, Амма улууһун Бочуоттаах стахановеһа этэ. Абаҕа Бочуоттаах гражданина. Төрөөбүт дойдутун дьоно-сэргэтэ, Амма Абаҕалара, Кыайыы 50 сылынан, аҕабыт 85 сааһын туолар үбүлүөйүн тэрийэн, улаханнык чиэстээбиттэрэ.
2016 с. тахсыбыт “Комбайыннар” кинигэҕэ “Социалистическай тутуу» оройуоннааҕы хаһыаттан бэлиэтээһиннэр” диэн ыстатыйаҕа маннык суруллубутун булан аахтым: “Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа И.К. Еремеев “Комбайн” холкуос бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн 1947 сыл олунньу 21 күнүттэн быыбардаммыта. “Комбайн” холкуос бырабылыанньатын быһаарыытынан, 1947 с. алтынньы 17 күнүттэн Аҕа дойду сэриитин инбэлиит-буойуттарыгар аналлаах пуонданы тэрийбиттэрэ. Онно бурдук – 500 кг., арыы – 10 кг., эт - 25 кг. уонна 50 л. үүт бэриллибит. Оччолорго кыра дохуоттаах холкуоска бу улахан көмө этэ. 1947-1948 сс. оттооһун кэҥээбитэ. Сүөһү үлэтигэр 1946 сылы тэҥнээтэххэ, икки сыл устата ыанньык ынах 13 төбөнөн элбээбитэ. <...> Саха АССР 25 сылын туолар үбүлүөйүн бырааһынньыктыыр күнүн көрсө, “Комбайн” холкуос төрүөҕү биири да өлөрбөккө, үчүгэй түмүгү ситистэ. <...> Бэрэссэдээтэл И.К. Еремеев, араанньата бэргээн, 1948 с. күһүөрү сайын уурайбыта”.
Бу аҕыйах эрээри, улахан суолталаах чахчылар аҕабыт киһи быһыытынан уратытын ырылхайдык арыйаллар. Холкуоһу кылгастык салайбыт кэмигэр кыамматтарга көмөлөөх дьаһалы ылбытын киһи киэн тутта ааҕар. Аҕабыт оннук айылҕаттан сиэрдээх, аһыныгас киһи этэ. Ордук тулаайахтары наһаа аһынара. Бэйэтэ олоҕор элбэх эрэйи, өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүт буолан, дьон эрэйдэммитин иһиттэҕинэ, хараҕын уутун кыаммат буолара. Муҥхаҕа эмээхсин, оҕо ылан бүтэрин кэтэһэн туран, балыктан матан хаалара. Сэрии кэннинээҕи ыарахан кэмҥэ ийэбиниин, икки тулаайаҕы көрөн-харайан, киһи гыммыттара, ыал-күүс оҥортообуттара
Кини 30 сиэннэнэн, 22 хос сиэннэнэн, хос-хос сиэннэргэ тиийэ олорбута. Эдэригэр олус тэтиэнэҕэ, атах оонньуутугар, сүүрүүгэ тэҥнээҕин булбата. Хара кырдьыар диэри атаҕын олох тыаһа суох чэпчэкитик тардан хаамара. Хас күн аайы көтүппэккэ сэрээккэ оҥорон, илиитин-атаҕын имитэрэ, этин-хаанын чэбдигирдэрэ. Байыаннайдыы «выправкалаах”, мэлдьи бинсээктээх, хортуустаах, саппыкылаах сылдьара. Сарсыарда аайы сиэркилэ иннигэр туран баттаҕын өрө тараанара. Мэлдьи “сыыҥтыыр былаатын” илдьэ сылдьара. Кырыйдым диэн күр-мар түспэтэҕэ. Өйө да дьэҥкэ, санаата да сырдык этэ.
Аҕабыт курдары ыттарыыта дьайан, үйэтин тухары тыҥа ыарыһах этэ. "Сылгыһыттыы сылдьан, атынан сүүрдэн иһэн, хойуу тумаҥҥа тыыным тумнастар буолара, силлээбит силим кыа хаан буолан хаарга кытара түһэрэ", — диэн кэпсиирэ. Атаҕар, кэннигэр хатаммыт оскуолкаларын этигэр-сиинигэр илдьэ, анараа дойдуга аттанаахтаатаҕа.
Сардаана Еремеева, төрөппүт кыыһа, С.А. Новгородов аатынан
Чурапчы орто оскуолатын учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна,
РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
