Политика

Аҥаардас иэнинэн да аан дойдуга муҥутуур улахан --   17 075 400 кв км! Мээчик курдук төгүрүтэ туттахха, Плутон планета саҕа буолуо этэ.

Оо, киһи сэргиирэ үтүмэн буоллаҕа дии. Олортон “саамай-саамай” диэбиппитин кэпсиибит.

Саамай уһун тимир суол биһиэхэ баар! Владивостоктан Москубаҕа диэри! Онтукабыт 9000 км усталаах. Айаннаан иһэн, бириэмэ 8 курдааһынын (часовой пояс), итиэннэ 87 куораты көрөн ааһаҕын.

Аан дойду саамай дириҥ күөлэ Байкал ыраас уонна киһи иһэр уутунан аатырар. Дириҥэ 1642 миэтэрэ. 23 куб км уулаах. Ол аата Волга, Дон, Днепр, Урал, Обь, Ганг, Ориноко, Темза, Сена, Одер Амазонка, Енисей өрүстэр ууларын барытын 365 хонук устата куттахтарына, дьэ, биирдэ туолар. Оччо улахан! Оттон аны балыгын түҥэттэххэ, Арассыыйа хас биирдии олохтооҕор 1 кг тиксиэ этэ. Кытылынан хаамтахха, МоскубаттанТурцияҕа тиийбит саҕа ырааҕы барбыт буолаҕын.

.

Эрмитаж — аан дойдуга саамай улахан түмэл. Үс мөлүйүөнтэн тахса экспонаттаах. Ону барытын биирдии мүнүүтэ көрөн турдахха, 8 сылынан көрөн бүтэрэҕин. Оттон музей 8 чаас үлэлиирин учуоттаан аахтахха, Эрмитаһы 25 сыл кэрийэҕин. 

Уопсайынан, бу Хотугу Пальмира дэнэр куораппыт аан дойдуга саамай култуурунай киининэн биллэр. Манна 2000 бибилэтиэкэ, 221 музей, 100 кэнсиэртиир тэрилтэ, 80-тан тахса театр, култуура дьиэтэ, киинэ көрдөрөр 62 театр, хартыыналаах 45 галерея баар.

Арассыыйаны 15 муора тулалыыр! Оттон кураанах сиринэн саамай уһун кыраныысса эмиэ биһиэнэ – Арассыыйа уонан Казахстан кыраныыссата 6 тыһыынча кэриҥэ км усталаах!

Аан дойдуга баар бары аптамаат саалары барытын да мустаххына, “Калашников” ахсаанын сиппэккин. Билигин сир үрдүгэр 100 мөл. “АК-47” аптамаат баара биллэр. Ол аата сир шарын хас 60-с киһитигэр тиксиэн сөп. Ити иһин “калаш” Гиннесс рекордугар киирбитэ.

Манна даҕатан эттэххэ, бу сааны айбытын иһин Михаил Калашниковка Кыһыл Сулус уордьаны уонна Сталин 150 тыһ. солк. суумалаах бириэмийэтин биэрбиттэрэ. Оччотооҕуга (1947 с) ити харчыга 10 “Победа” массыынаны ылыахха сөбө

Аан дойду тыатын 27 бырыһыана Сибииргэ баар – 15 мөл. км иэннээх тайҕа. Дьиктитэ диэн, бачча далай киэҥ күөх дуол кыылын-көтөрүн көрүҥэ аҕыйах. “Чэ, эһэ-бөрө баара буолуо” диэбит курдук, Ол эмиэ аһары улахан сис тыа буоларыттан. Оннукка оннооҕор түөрт атахтаах да олорорун табыгастааҕынан аахпат эбит.

ССРС саҕана биһиги дойдубут саамай сэбилэниилээх дойду этэ. Онтон ыһыллыы-тоҕуллуу сылларын кэннилэриттэн 5 миэстэҕэ түспүппүт. Ол эрээри 2016 сыллаахха АХШ бэрэсидьиэнэ Барак Обама: “Эмиэрикэ кэнниттэн Арассыыйа сэбилэниигэ күүстээх”, -- диэн бэлиэтээбитэ. Күн бүгүн ядернай сэппит элбэҕинэн инник күөҥҥэ сылдьабыт. Оттон байыаннайдарбыт ахсаанынан Кытай кэнниттэн иккиспит. Бу – Путин сөптөөх бэлиитикэтин түмүгэ.

Ким Санкт-Петербурга сылдьыбыт метролара наһаа дириҥин бэлиэтии көрбүт буолуохтаах. Муҥутаан 100 миэтэрэҕэ диэри аллара түһэҕин! Бу метрополитен 1955 с аһыллыбыт. Тута дириҥин туһунан сэһэн-кэпсэл аан дойдуну биир гына тарҕаммыт. “Адмиралтейская” тохтобул саамай аллара турар ыстаансыйанан биллэр – 86 м дириҥҥэ баар! Манна даҕатан эттэххэ, Санкт-Петербург трамвайын ситимэ аан дойдуга эмиэ саамай улахан.

Кириэмили көннөрү көрөргө үөрэнэн хаалбыппыт. Дьиҥэр, бу 2235 м усталаах кириэппэс – орто үйэлэргэ. тутуллубут (1485-1495 сс.) кириэппэстэртэн саамай улаханнара. Уонна билиҥҥэ диэри үлэлии турара барыларын сөхтөрөр. Аны, маннык бүтүннүк хаалбыта да кэрэхсэбиллээх. Онон баары сыаналыахпытын наада.

Аан дойду үгүс киһитэ тугу көрө биһиэхэ кэлэрэ буолуой? Хаһан да таайыаххыт суоҕа. Ключевская Сопка диэн дьиҥнээхтик умайан күүдэпчилэнэ сытар вулканы! Күлүн-көмөрүн 8 км үрдүккэ диэри ыһар. 7 тыһыынча сылы быһа умуллубакка эстэ, лаватан тоҕо ыһа сытар. Дьикти дии?! 

Өсөкөтүн сир сааһа 4,5 млрд сыл эбит буоллаҕына, биһиги Челябинскай уобаласпыт Кусинскай оройуонугар саамай былыргы хайа баар – Карандаш. Сааһа 4,2 млрд! Харандаас диэн түүр тыла буоларын сахалар бэркэ билэбит. Хара Таас диэн. Чахчы, израндит диэн хара таастан бу хайа турар. Бачча үтүмэн үйэлэр усталарыгар сир хамсыыр бөҕө буоллаҕа дии. Ол иһин Харандаас кыччаан-кыччаан, үрдүгэ 600 м эрэ буолбут.

Обь уонна Иртыш өрүстэр икки ардыларыгар Васюганскай Болото диэн саамай улахан оборчо баар. Томскай, Новосибирскай, Омскай уобаластарынан, Ханты-Мансийскай уокуругунан тайаан сытар. Уопсай иэнэ 53-55 тыһ. кв. км. Ол аата Швейцарияттан да, Данияттан да, Эстонияттан да быдан улахан дьэбэрэ. Бу киэҥ нэлэмэн сир 10000 сыл анараа өттүттэн бадарааҥҥа кубулуйан барбыт. “Оо, территориябыт хаарыан улахан учаастага туһата суох сытар эбит”, -- диэмэҥ, бу Васюганскай Болото салгыны ыраастыыр фильтр. Туох баар дьааттаах-сүлүһүннээх эттиктэр таһаарар гаастарын, буруоларын оборон ылар, парниковай эффект үөскүүрүн харгыстыыр.