Спорт

Бүгүн биһиги ыалдьыппыт – бу улахан тэрээһини үүннүүр-тэһиинниир тэрилтэ салайааччыта, Манчаары Баһылай аатынан күрэс төрүт көрүҥнэригэр “Модун” киинин дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата Геннадий Анатольевич Васильев.

-Дьэ, Геннадий Анатольевич, бастатан туран, Манчаары оонньуутун суолтатын дьоҥҥо-сэргэҕэ быһааран биэр эрэ.

-Манчаары оонньуулара – бу аҥардас спорт тэрээһинэ эрэ буолбатах. Манна сүрүнэ диэн, оонньуу буолар улууһун социальнай-экономическай өттүнэн сайыннарыы буолар. Холобур, Таатта социальнай тутуулара, инфракструктурата, суола-ииһэ, сибээһэ барыта бу былааҥҥа киирэн, бары хайысхаҕа барытыгар онно үп түмүллэн, үлэ ыытыллан, улуус сайдар хайысхаланар.

Бу оонньуулары бэйэлэригэр ылаары улуустар туруулаһаллар. Итиэннэ бу оонньууларынан бүттүүн саха дьонун санаата түмүллэр.

Икки ый анараа өттүгэр Башкортостан парламеныгар тиийэн кыттыбытым. Онно бэйэлэрин регионнарыгар спорт национальнай көрүҥнэрин туһунан мунньахха Саха сиригэр төрүт көрүҥнэри сайыннарыыны кэпсээбитим, «Модун» үлэтин билиһиннэрбитим, түөрт сылга биирдэ төрүт көрүҥнэргэ улахан күрэхтэһии ыытылларын эппитим. Ону истэн сүрдээҕин сөхпүттэрэ. Итиэннэ мунньах түмүгэр, бу Саха сиригэр курдук, спорт национальнай көрүҥнэригэр бүттүүн норуот түмсэр тэрээһинин оҥоруохтаахпыт диэн түмүккэ кэлбиттэрэ. Онон биһиги Манчаары оонньуубутун сэҥээрбиттэрэ. Уонна ымсыыраллар даҕаны.

Манчаары оонньуутун тула саха норуота барыта түмүллэр, түмсэр уонна манна саха тыла-өһө, култуурата, саха инникитэ – ыччата кэлэн чочуллар диэххэ сөп. Биһиги оонньууларбыт биир уратылара – манна оҕолор эмиэ кытталлара буолар. Ону сорохтор тоҕо эрэ утараллар, оҕолор туспа күрэхтэһиилээхтэр диэн. Мин саныахпар, Манчаары оонньууларыгар биһиги оҕолорбут сылдьыахтаахтар. Кинилэр биһиги номоххо киирбит спортсменнарбытын Анатолий Баишевы, Уйбаан Белолюбскайы, Дьулустаан Ноговицыны, Николай Румины, уо.д.а. кытта бииргэ алтыһаннар – сайдаллар. Улахан дьон эйгэтигэр сылдьан тута өйдөрө-санаалара уһуктар, бэйэлэрэ билбэттэринэн элбэххэ үөрэнэллэр, мускуллаллар. Онон «Манчаары оонньуулара» курдук улахан таһымнаах тэрээһин биир сыала-соруга оҕолорго дии саныыбын.

-Оннук. Манчаары оонньууларын – күрэс түһүлгэтин эрэ курдук көрөр сымсах буолуо.

-Биһиги, сахалар төрүт көрүҥнэрбитин сайыннаран, өрө тутан сотору Тааттаҕа буолар оонньуу номнуо 22-с төгүлүн ыытыллыаҕа. Историяны өҥөйөн көрөр буоллахха, 1923 с. аан бастаан физическэй култуура хамсааһына Саха сиригэр саҕаланар. Ол кэмҥэ Гущин диэн киһи спорт тэрилтэтин салайааччытынан ананаат, үлэни хайдах, хантан саҕалыыбытый диэн торумнааһыҥҥа саха төрүт көрүҥнэригэр тирэҕирэр. Итиэннэ итинник хайысханан үлэлээтэххэ, спорду сайыннарыахха сөп эбит диэн санааҕа кэлэр. Итинтэн ыла биһиги төрүт оонньууларбыт бу күҥҥэ диэри сайдан, сайыннарыллан кэллилэр.

Ити улахан хайысхаҕа биһиги, Саха сирэ балай эмэ инники сылдьабыт диэн этиэхпитин сөп. Билигин, холобур 2007 сыллаахха Бырабыыталыстыбабыт көҕүлээһининэн спорт төрүт көрүҥнэрин сайыннарар Манчаары аатынан «Модун» республикатааҕы киинэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Бу киин, сахалыы спорт төрүт көрүҥнэригэр Манчаары оонньууларын сүрүннүүр. Хас биирдии спортсмен, хас биирдии улуус баҕа санаата диэн, түөрт сылга биирдэ ыытыллар Манчаары оонньууларыгар кыттыыга, кыайыыга дьулуһуу. Бу күрэхтэһиини “Саха сирин Олимпиадата” диэн мээнэҕэ эппэттэр.

-Дьэ, оонньууларбытыгар киирдэххэ, билиҥҥи турук хайдаҕый?

-Быйылгы, Тааттаҕа 22-с төгүлүн ыытыллар Манчаары оонньууларыгар 11 көрүҥ киирдэ, барыта 1772 киһи оонньууга кыттар быраабы ылыахтаах. Күн бүгүн биһиэхэ 21 күрэхтэһии ыытыллан түмүктэннэ. Бу күрэхтэһиилэргэ – республика чемпионаттара, турнирдар, оҕолор күрэстэрэ киирдилэр. Быйылгы уратыбыт диэн, Олимпиадаҕа дьүөрэлээн, сорох путёвкалары республиктааҕы турнирдарга оонньоттубут. Онон улуустар, ордук хотулар бэйэлэрин кыахтарын сөптөөхтүк аттаран кэлэн күрэхтэһэллэрэ ситиһилиннэ. Итинник спортсменнарга табыгастаах гына оҥоро сатаатыбыт.

Онон барыта, бу 11 көрүҥ түмүгүнэн хапсаҕайга 192 кыттааччы Ытык Күөлгэ тиийиэхтээх. Ити курдук, гиирэ анньыытыгар 156 кыттааччы, мас тардыһыытыгар 336, атах оонньуутугар 180, чэпчэки атлетикаҕа 144, саха дэгит күрэһигэр 60, хотугу дэгит күрэскэ эмиэ 60, төрүт оҕунан ытыыга 72, ат сүүрдүүтүгэр 25, хабылык-хаамыска оонньууларыгар 96 уонна буулдьанан ытыыга 72 спортсмен талыллан кыттыахтаах.

Быйылгы Манчаары оонньууларыгар анаан Ил Дархан таһымыгар биэс улахан сүбэ мунньах ыытылынна. Оонньуулары бэлэмнээн уонна тэрийэн ыытар республикатааҕы хамыыһыйаны СР Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салайар. Түөрт сыл анараа өттүгэр, Айсен Николаев 2025 сыл сайын Тааттаҕа Манчаары 22-с оонньуулара ыытыллар диэн дьаһалга илии баттаан, онно туох-хайдах үлэ ыытыллыахтааҕын быһаарбыта.

-Көрүҥнэринэн күрэхтэһиилэр ханна ыытыллаллара быһаарылынна дуо?

-Ааспыт нэдиэлэҕэ оҕолор чэпчэки атлетикаҕа уонна атах оонньуутугар сүүмэрдиир күрэхтэһиилэрэ ыытылынна. Аны улахан дьоҥҥо оҕунан ытыыга, чэпчэки атлетикаҕа уонна атах оонньуутугар бастыҥнары талыы күрэхтэһиилэрэ хааллылар. Сүүмэрдээһин бэс ыйын ортотугар бүтүөхтээх. Дьэ уонна бары от ыйын 7-12 күннэригэр Таатта улууһун киинигэр Ытык Күөлгэ тиийэн күрэхтэһиэхтээхтэр.

Ытык Күөлгэ элбэх кыамталаах күрэс саҥа уораҕайа тутулунна. Онно биһиги буулдьанан ытыыны, гиирэ спордун, хабылык-хаамыска уонна дэгит күрэс мас тардыһыытын ыытыахпыт. Оттон стадиоҥҥа чэпчэки атлетиканы тэҥэ хотугу дэгит күрэс, сахалыы дэгит күрэс, хапсаҕай уонна мас тардыһыы буолуохтара. Ипподромна ат сүүрдүүтүн таһынан төрүт оҕунан ытыыны ыытыахпыт.

Күрэхтэһиилэрбит сүрүннээн ити үс объекка буолуохтара. Бу тутууларга билигин бүтэһик бүтэрэр-оһорор үлэлэр ыытылла тураллар. Биллэрбиттэринэн, 96-97 % тиийэн тураллар. Онон ити улахан тутуулар оонньуу иннинэ, этиллибит болдьохторугар хаачыстыбалаахтык үлэҕэ киириэхтэрэ диэн биһиги эрэнэбит.

-Тэрээһин мунньахтар наар Ытык Күөлгэ ыытылыннылар. Таатталар санаалара, бэлэмнэрэ хайдаҕый?

-Таатта – биһиги Сахабыт сирин биир ытык улууһа. Өссө Өксөкүлээх Өлөксөйтөн саҕалаан ытык дьоммут үксүлэрэ Тааттаттан төрүттээхтэр. Холобур, Платон Алексеевич Ойуунускай 1925 сыллаахха национальнай көрүҥнэргэ бастакы спартакиада ыытыллыытыгар дьаһал таһаарбыта. Онон, саха төрүт көрүҥнэрин сайыннарыыга Ойуунускай бастакы тирэҕи уурбут улууканнаах киһибит.

Таатта дьоно-сэргэтэ олус түмсүүлээхтэр. Туох баар үлэттэн толлон-иҥнэн турбаттар, сиэхтэрин ньыппырыннылар даҕаны түһүнэн кэбиһэллэр. Ол иһин кинилэр билигин куоратынан буоллун, Таатта улууһун нэһилиэктэринэн буоллун, бары түмсэннэр, уопсай үлэҕэ-хамнаска күүс-көмө, өйөбүл буола сылдьаллара кэрэхсэбиллээх. Хаалбыт күннэргэ өссө элбэх үлэни ыытыахтара диэн эрэнэбит. Итиэннэ биир нэдиэлэлээх күрэхтэһиини таатталар үрдүк таһымнаахтык ыытыахтара дии саныыбыт. Оонньуу култуураҕа чааһа эмиэ баай ис хоһоонноох буолара күүтүллэр.

-Быйылгы Манчаары оонньууларыгар дьон-сэргэ туох уратыны, дьиктини көрүөхтэрин сөбүй?

-Бастатан туран, оонньуу ыытыллар сирэ – ытык сир, Таатта. Манна холобур ыалдьыттар күрэхтэһиинэн эрэ муҥурдаммакка, элбэх сырдатар, билиһиннэрэр, көрдөрөр, сааратар тэрээһиннэр былааннаналлар. Таатта кыраныыссатыттан саҕалаан биһиги улуу убайдарбыт төрөөбүт-үөскээбит сирдэрин-уоттарын, түмэллэри көрүүлэр, экскурциялар, быыстапкалар, кэнсиэрдэр буолуохтара. Биир өттүнэн, билигин биһиги Таатта диэтибит даҕаны Мандар Ууһу саныы түһэбит…

Күрэс туһунан эттэххэ, муҥутуур кыайыылаахтарга дьоһун бириистэр оонньоноллоругар биһиги федерацияларбыт үлэлэһэ сылдьаллар. Күрэхтэһии хаамыытын «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньата киэҥник сырдатыаҕа.

Итиэннэ биир ураты түгэнинэн – Манчаары оонньууларын кэмигэр Государственнай Дума спорка кэмитиэтин дьоно кэлиэхтэрэ. Ытык Күөлгэ Дума көһө сылдьар мунньаҕа тэриллиэхтээх. Бөлөҕү Олег Матыцин салайан илдьэ кэлэрэ күүтүллэр. Манна биһиги сокуоннарга, сокуоннары уларытыыга, нормативтарга көрүөхпүт, Уһук Илиҥҥи уокурукка физическэй култуура уонна спорт сайдыытын туһунан кэпсэтиэхпит. Онно биһиги Россия таһымыгар сүрүннээн, төрүт көрүҥнэри салгыы сайыннарыы боппуруоһун туруоруохпут.

–Урукку курдук, хоту улуустар кэлиилэригэр-барыыларыгар кыһалҕалар хайдах эмэтик быһаарыллаллар дуо?

-Сөпкө этэҕин. Итинник кыһалҕа баар. Биһиги, хоту улуустартан оонньууларга кыттар быраабы ылбыт спортсменнар Тааттаҕа кэлэр айаннарын ороскуотун уйунуохтаахпыт. Оччотугар кинилэргэ чэпчэтии үөскүүр. Этэргэ дылы, Дьокуускайга кэлиилэрин уонна салгыы Ытык Күөлгэ диэри айаннарын хааччыйабыт. Манна даҕатан эттэххэ, күн бүгүн миэстэтигэр кэлбит хамаандалары түһэриигэ отучча объекка үлэ бара турар. Онон оонньуу кэмигэр биһиги 4 тыһыынча кэриҥэ киһини түһэриэхтээхпит, аһатыахтаахпыт. Спортсменнары уонна тэрийээччилэри аһатыыга «Сэргэлээх» кэмбинээт куонкуруска кыайан анаммыта.

Кылаабынай судьуйанан Николай Цыпандин анаммыта. Кини элбэх күрэхтэһиини ыытыспыт үөрүйэхтээх судьуйа. Кини бэйэтин хамаандатын мунньан хас биирдии көрүҥҥэ судьуйалары муста. Уопсайа 250-чэ судьуйа Тааттаҕа кэлэн үлэлиэхтээх, күрэхтэһиини иилээн-саҕалаан ыытыахтаах…

Сэһэргэстэ Петр ПАВЛОВ

Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.