Тыа сирэ

Кыра холкуос кыайыыга улахан кылаата

2020 сылга Томпо улууһун Ыҥаа нэһилиэгэ төрүттэммитэ 100 сылын туолла. Ыҥаа нэһилиэгэ сэбиэскэй былаас олохтонуор диэри Байаҕантай улууһун Өймөкөөн-Бороҕон нэһилиэгэр киирсэр эбит.

1930 сыллаахха Ыҥаа нэһилиэгэр “Сайдыы” холкуос тэриллибит. Ол кэмҥэ нэһилиэк Таатта улууһугар киирсэрэ. Холкуоска ынаҕы, сылгыны иитэллэрэ, сири оҥоруунан дьарыктаналлара, бултууллара. 1934 сыллааҕы чахчыларынан, 31 хаһаайыстыбаҕа 146 киһи үлэлиирэ. Холкуоска 153 ынах сүөһү, 49 сылгы баара. Бу сыл холкуос судаарыстыбаҕа 15,60 ц. эти, 376 кг арыыны, 18,30 ц. бурдук туорааҕын туттарбыт.

Нэһилиэк дьоно туруу үлэһиттэрин өссө биир историяҕа киирбит кэрчик туоһулуур. Ыҥаа нэһилиэгэр “Сайдыы” эрэ холкуос тигинэччи үлэлиир буолбатах эбит. Нэһилиэккэ 15 хаһаайыстыбалаах, 52 үлэһиттээх, 52 ынах сүөһүлээх, 29 сылгылаах “Бэгэчээн” диэн дьоҕус холкуос баара. 1936 сыллаахха холкуос судаарыстыбаҕа 1,65 ц. эти, 176 кг. арыыны уонна 15,21 ц. бурдук туорааҕын туттарбыт.

1937 сыллаахха “Сайдыы” уонна “Бэгэчээн” холкуостары холбообуттар. Икки холкуос күүһүн-уоҕун холбоон, кыайыылаах-хотуулаах үлэлэрэ тэтимирбит. Ол курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитэ ааҥнаабыт сылын сааһыгар “Сайдыы” холкуос бурдук ыһыытыгар былаанын таһынан толорбут. Атын да салааҕа бу курдук былааны аһаран үлэлиэхтэрэ эбитэ буолуо, ону баара алдьархайдаах сэрии сатарыйбыт.

Архыып чахчылара кэпсииллэринэн, сэрии сылларыгар “Сайдыы” холкуостан 26 киһи сэриигэ ыҥырыллан барбыт. Бурдук хомуйуута, сүөһү көрүүтэ, оттооһун дьахталлар нарын санныларыгар сүктэриллибит. Кыайыыны чугаһатан, дьахталлар утуйар ууларын умнан, хара көлөһүннэрин тоҕон туран, холкуос үлэтин толороллоро. Ол курдук, холкуос үлэһиттэрэ М. Томтосова, Е. Попова, М.С. Попова бурдук хомуйуутугар нуормаларын 150-300% толороллоро. Ыанньыксыт Варвара Васильевна Атакова, ынахтарын ыан баран, бааһынаҕа тиийэн сиэрпэнэн күнүн аайы 0,23 га сиртэн бурдук быһара. 15 саастаах Муся Попова бурдук хомуйара, күннээҕи былаанын 180% толороро. Маннык туруу үлэһит дьахталлар көмөлөрүнэн 10 күн иһигэр 84 га сир бурдуга хомуллубут.

Олохтоохтор Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕанааҕы килбиэннээх үлэлэрэ нэһилиэк историятыгар суруллан, үйэлэргэ хаалбыт. Бурдук хомуйуутугар бастыҥ көрдөрүүлээхтэрэ, холкуос сүөһүлэрэ этэҥҥэ кыстыгы туорууллара. 1941 с. “Сайдыы” холкуос судаарыстыбаҕа 17,4 ц. эти, 1088 кг. арыыны, 3,1 т. бурдугу, 1,5 т. хортуоппуйу туттарбыт. Булчут Афанасий Евсеевич Захаров бу сыл төрдүс кыбаарталыгар 1535 солкуобай сыаналаах күндү түүлээҕи туттарбыт.

1942 с. «Сырдаабыт», «Сайдыы», «Төрүттэнии» уонна «Кыhыл Алдан» холкуостар артыал тэринэн, балыктааһынынан дьарыктаммыттар. Мантан ыла холкуос кыһыннары-сайыннары Кириэс Халдьаайыга баар балык собуотугар балык туттарара. 1945 сыллаахха “Сайдыы” холкуос туспа баран, 1956 сыллаахха диэри балыгы туттарара.

1943 с. “Сайдыы” холкуос 40 т. балыгы туттарыахтааҕа. Сайын устата 1020 туонна балыгы туттарбыт. Семен Харлампьевич Попов биригээдэтэ биир бастыҥынан биллэрэ. Эмиэ бастыҥ үлэлээх Яков Михайлович Прокопьев биригээдэтэ 1943 сыл төрдүс кыбаарталыгар былаанын 128% толорбут. Бу курдук “Сайдыы” холкуос балыксыттара Алдан, Амма өрүстэригэр балыктаан, үс сыл устата судаарыстыбаҕа 595,53 ц. балыгы туттарбыттар.

Ыҥаа нэһилиэгин дьоно килбиэннээх үлэлэринэн эрэ кыайыыны уһансыбыт буолбатахтар. “Саха сирэ – фроҥҥа, өстөөҕү кыайыыга” диэн лозунунан салайтаран, олохтоохтор ичигэс таҥас, харчы, 2-с танковай колонна тутуутугар 2050 солк. хомуйан биэрбиттэр. Эти, балыгы, арыыны, бурдугу тиһигин быспакка туттараллара. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн Ыҥаа нэһилиэгин 66 олохтооҕор “Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр килбиэннээх үлэтин иһин” диэн мэтээллэри туттарбыттар.

Бигэ турук туоһута

Аныгы Ыҥаа нэһилиэгэ, ол эбэтэр Сайдыы сэлиэнньэтэ билигин хайдах дьаһанан олороруй? Баһылыктаан олорор Иван Иванович Захаров нэһилиэгин олоҕун-дьаһаҕын кытары билиһиннэрэр.

— Нэһилиэк уларыта тутуу кэнниттэн кыаҕын ыһыктыбакка, Сайдыы диэн аатыгар эппиэттээн, сайдыы диэки дьулуһар. Социальнай эбийиэктэр: “Буратино” оҕо саада, орто оскуола, ОДьКХ филиала, спортивнай оскуола, култуурунай киин, амбулаторнай пуун, почта, АТС, оҕуруот аһын олордор, сүөһү иитэр, үүт астан бородууксуйа таһаарар бааһынай хаһаайыстыбалар кэпэрэтииптэрэ тигинэччи үлэлииллэр.

Ыҥаа нэһилиэгин олохтоохторугар 2001 сыллааҕы халаан уута улахан содуллаах буолбута. Бу сылга диэри Ыҥаа нэһилиэгэр Новай, Сайдыы уонна Бордой сэлиэнньэлэр киирсэр этилэр. Ол эрээри 2001 сыллаахха тоҕо ааҥнаабыт халаан уута Бордойу ньилби сотон ааспыта. Хортуоппуй олордор бааһыналар, тэпилииссэлэр, дьон дьиэтэ ууга былдьаммыттара. Новай, Сайдыы сэлиэнньэлэриттэн дьону көһөртөөбүттэрэ. Уу түспүтүн кэннэ, олохтоохтор дьиэлэригэр төннөн кэлэн баран, көрбүттэригэр итэҕэйбэтэхтэрэ. Кинилэри урусхал кэтэһэн турара. Ол эрээри, нэһилиэк дьоно күүстээх санааны ылынан, тапталлаах сирдэрин-уоттарын чөлүгэр түһэриигэ умса түспүттэрэ. Күн киһитэ көмүскэс, Айыы киһитэ аһыныгас – Ыҥаа дьонугар-сэргэтигэр көмөҕө өрөспүүбүлүкэ дьоно туруммуттара. Билигин халаан уута оҥорбут урусхала ханан да көстүбэт. Нэһилиэккэ Сайдыы уонна Новай сэлиэнньэлэр бааллар. Нэһилиэк Хаандыгаттан 8 км. тэйиччи сытар. Олохтоохтор сүөһү иитиитинэн, тыа хаһаайыстыбатынан, булдунан, балыктааһынынан дьарыктаналлар. Нэһилиэк эрэллээхтик сайдан иһэрин сыллата саҥа эбийиэктэр тутуллаллара, дьон-сэргэ сүргэтэ көтөҕүллэн айара-тутара, элбэх эдэр ыаллар үөскээннэр, саҥа дьиэ туттаннар олохсуйаллара туоһулуур. Ол курдук, Новай сэлиэнньэҕэ 2011 с. “Сахам сирэ XXI үйэҕэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһынынан култуурунай уонна спортивнай комплекс, саҥа хочуолунай дьиэтэ тутуллубут. 2016 с. үөрэнээччилэр уонна спортивнай оскуола иитиллээччилэрэ олорор интэринээттэрэ, 2017 с. 12 кыбартыыралаах олорор дьиэ тутуллубуттар. Бу барыта Ыҥаа нэһилиэгэ бигэ туруктааҕын туоһулуур.