Тыа сирэ

“Көтөрү иитии – төрүт дьарыкпыт...” 

– Станислав, дьиэ көтөрүнэн хаһааҥҥыттан дьарыктанаҕын?

– Хос эбэбит Пелагея Андреевна Лыткина үйэтин тухары куурусса ииппитэ. Элбэх көтөрү көрөн олорбута. Онон биһиги дьиэ кэргэҥҥэ көтөрү иитии – төрүт дьарыкпыт да диэххэ сөп.

Бэйэм 2015 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба буолбутум. Онно Сунтаар сэлиэнньэтин баһылыга Э.Е.Филиппов улаханнык көмөлөспүтэ. Эдуард Егорович бэйэтэ тыа хаһаайыстыбатыгар сыстаҕас киһи. Инньэ гынан дьонун-сэргэтин күүскэ өйүүр уонна өйдүүр баһылык. Кини бастаан саҕалыырбар анал бырагыраама баарын кэпсээн, ыйан-кэрдэн, 300 тыһ. солк. суумалаах өйөбүлүнэн туһаммытым. Онтон барыта кыра кыралаан орун-оннугар түһэн, саҕаланан барбыта. Улууһум эмиэ күүскэ көмөлөспүтэ. Анал оборудованиеҕа 150 тыһ. солк. көрүллүбүтэ. Оттон 2017 сыллаахха СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин “Саҥа саҕалааччы пиэрмэр” граныгар тиксибитим. Маны барытын туһанан хотоммун, көтөрүм уйаларын, оҕуруот аһын харайар ыскылааппын туттубутум, оборудование атыыласпытым.

Түгэнинэн туһанан, улуус баһылыга Анатолий Васильевич Григорьевка, Сунтаар сэлиэнньэтин баһылыга Эдуард Егорович Филипповка, улуус тыатын хаһаайыстыбатын управлениетыгар барҕа махталбын тиэрдэбин. 

– Билигин төһө көтөрдөөххүнүй?

– Былырыыҥҥа диэри элбэх кууруссалааҕым. Күҥҥэ, ортотунан, 60-ча сымыыты хомуйарым. Быйыл кууруссабын  аҕыйаттым. Отуччаны хааллардым. Ол оннугар Мииринэйтэн индюк чоппуускаларын атыылаһан аҕалан, отучча индюгу эккэ диэн иитэ сылдьабын. Маны таһынан, 200 перепёлкалаахпын.

– Көтөрүнэн дьарыктанар төһө барыстааҕый?

– Бэйэм ааҕарбынан, тэҥ-тэҥэр эрэ тахсабын. Холобур, кууруссам сымыытын 15 устуукатын – 180 солк. атыылыыбын. Оччоҕо эрэ уотурбам, бурдугум сыанатын толуйабын. Биир куул уотурба маҕаһыыҥҥа, ортотунан, 1600-2000 солк. атыыланар. Ону аҕыйах күн сииллэр. Көтөрүҥ олус бор, элбэх аһылыктаах. Онон аһылыкка саамай элбэх ороскуоту көрсөбүн.

Былырыын уонна быйыл Сунтаар сэлиэнньэтин баһылыга Э.Е.Филиппов хаһаайыстыбаларга уотурбаҕа улахан көмөнү оҥордо. Чэпчэтиилээх сыананан уотурба атыылаан, күүскэ көмөлөстүлэр диэн бэлиэтиэххэ наада.

Инньэ гынан, киһи ороскуотун ааҕынан-суоттанан, бачча көтөрү иитэбин диэн иитиэхтээх. Ол гынан баран, күннэтэ айахпытыгар сибиэһэй сымыыты сии олорорбут эмиэ куһаҕана суох. Мэлдьи сымыыт баар ыалабыт. 

– Хаһаайыстыбаҕын бэйэҥ көрөҕүн дуо?

– Уолаттарбын көмөлөһүннэрэбин. Икки уоллаахпын. Улахан уол Эрсэн 11-с кылааска үөрэнэр. Кырам Станислав – 9-с кылааска. Кэргэним Маргарита Васильевна уһуйаан иитээччитэ. Оҕолорбун тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыара, үлэҕэ-хамнаска уһуйа, үөрэтэ таарыйа хотоммор көмөлөһүннэрэбин. Туох баар үлэни барытын кинилэр толороллор. Сайынын окко, хотоҥҥо, бааһынаҕа эмиэ туһалара хара баһаам. Аҕа киһи быһыытынан, бэйэм сатыырбар барытыгар үөрэтэ, уһуйа сатыыбын. Уолаттарым дьиҥнээх эр дьон буола улааталларыгар баҕарабын.

– Көтөрү иитэр киһи күннээҕи түбүгэ хайдаҕый?

– Билигин көрүүтүн-истиитин кыайан олоробут. Иһэр уулара анал уулатарынан (поилканан) кэлэр, уоттара-күөстэрэ автоматическай, бэйэтэ холбонор, арахсар. Сарсыарда уонна киэһэ тахсан аһатабыт уонна саахтарын ыраастыыбыт. Хотон иһэ кураанах, салгына ыраас буолуутун хааччыйабын. Сымыыты үксүн уолаттар кэлэ-бара сылдьан хомуйаллар. Хортуоппуй уурар ыскылаатым эмиэ биир оннук. Уота-күөһэ, температура эмиэ барыта автоматика.

“Аҥаардас көтөрүнэн ырааппаккын...”

– Хортуоппуйу төһөнү үүннэрэҕин?

– Аҥаардас көтөрүнэн эрэ олорон ырааппаккын. Онон хортуоппуй үүннэрэбин уонна бииргэ төрөөбүт бырааппар Иваҥҥа ынах-сүөһү иитэригэр көмөлөһөбүн. Бэйэм 17 гаа бааһыналаахпын. Онтон 3-гэр хортуоппуй олордобун. Былырыын сайын дэлби курааннаан, күһүнүн 15 туонна эрэ курдугу хомуйан батарбыппыт.

Ааспыт сылга турнепс уонна ыһыы оту (күөх маассаны) үүннэрбиппит. Турнепс мөлтөхтүк үүммүтэ. Ол оннугар сайын устата ыһыы оппутун иккитэ охсубуппут. Инньэ гынан, соҕурууҥҥу фермердары үтүктэн, киэһэ аайы сүөһүлэрбитигэр эбии аһылык курдук биэрэ сылдьыбыппыт. “Сүөһү үүтэ – тылыгар” диэн мээнэҕэ этиллибэт эбит. Ол курдук, ынахтарбыт үүттэрэ биллэ эбиллибитэ, хойдубута. Онон инникитин сенажка уонна ыһыы окко күүскэ үлэлэһэр баҕалаахпыт.

– Быраатыҥ Иван хаһаайыстыбатыгар төһө сүөһүлээҕий?

– Иван 2018 сыллаахха “Саҥа саҕалааччы пиэрмэр” гранын ылбыта. Быйыл 50-ча сүөһүлээх. Иллэрээ сыл Дьаархаҥҥа саҥа хотону уонна саҥа дьиэни тутан үлэҕэ киллэрбитэ.

Эһэбит, уордьаннаах тырахтарыыс Иван Прокопьевич туйаҕын хатаран, оҕолоро уонна сиэннэрэ бары да тыа хаһаайыстыбатын өрө тута сатыыбыт, күргүөмүнэн үлэлиибит. Аҕабыт Уйбаан Уйбаанабыс үйэтин тухары ыанньыксыт-осеменатор.

Ааспыкка тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Степанович Афанасьевы көрүстүм. Сүөһүнү сиэмэлээһин туһунан кэпсэттибит. Аҕыйах сыллааҕыттан нэһилиэккэ сүөһүбүт буомурбута уот харахха быраҕыллар буолбута. Ынах-сүөһү уҥуоҕа дэлби кыччаабыта, этэ-үүтэ аҕыйаабыта. Онуоха биһиги хаан уларытыытыгар, сиэмэлээһиҥҥэ күүскэ ылсан үлэлээтибит. Алта сыллаах үлэбит түмүгүнэн сүөһүбүт хаачыстыбата лаппа тубуста. Үчүгэй, төрөлкөй төрүөҕү ыла сылдьабыт. Манна аҕабыт Уйбаан Уйбаанабыс үтүөтэ улахан. Кини бэйэбит хаһаайыстыбабытыгар эрэ буолбакка, нэһилиэккэ ыҥырыынан сылдьан сиэмэлээһиҥҥэ үлэлиир. Ону Николай Степановичка кэпсээбиппин сүрдээҕин сэҥээрдэ. “Уопуккутун дьоҥҥо-сэргэҕэ дэлби кэпсии, сырдата сылдьыҥ” диэн сүбэлээтэ. Манна, даҕатан эттэххэ, “Сахаагроплем” тэрилтэ үчүгэйдик үлэлиир. Сиэмэлээччилэр бэтэринэриийэҕэ холбоспуттарын кэннэ хамнастара да кэмигэр кэлэр буолла. Аны туран, “Сахаагроплем” араас сиэмэни аҕалар. Онон дьон сиэмэни талар кыахтаммыта үөрдэр. Инньэ гынан биир бэйэм сиэмэлээһини хайҕыы, күүскэ сэргии сылдьабын.

“Саҥа мэхэньииһим муннарда...”

– Быйыл тыа хаһаайыстыбатын саҥа мэхэньииһимнэрэ үлэҕэ киирдилэр. Саҥа миэрэлэр туһунан туох санаалааххын? Төһө көдьүүстээхтэрий?

– Аһаҕастык эттэххэ, итиннэ үүт квотата элбэх боппуруоһу үөскэтэр. Холобур, мин сибилигин аҕай сүөһү эбии аһылыгар күүскэ үлэлэһэн, ынахпыт айаҕын кыайа тутан, элбэх үүтү ыыр кыахтанныбыт диэн кэпсээтим. Ол гынан баран, быйыл үүппүт квотатын сарбыйан кэбистилэр. Өскөтүн былырыын биир ынахха 1500 киилэ үүт тиксэр эбит буоллаҕына, быйыл – 1200 киилэ гыннылар. Ол эбэтэр туттарар үүппүт кээмэйэ биллэ аччаата. Оччоҕо эбии аһылыкка үлэлэһэр, ороскуотурар наада дуо диэн сиэрдээх ыйытыы үөскүүр. Өскөтүн үүт тутуутун элбэтиэхтэрин оннугар аҕыйатан иһэр буоллахтарына, салгыы сайдарга, үлэлииргэ интэриэс сүппэт дуо? Онон билиҥҥитэ квота боппуруоһа улахан кыһалҕаны үөскэттэ. Дьиҥинэн, биһиги өссө син тигистибит. Оттон сорох хаһаайыстыбалар олох да матан олороллор. Аны соҕотуопка тэрилтэлэрэ кэтэх ыаллар үүт туттарбат буолбуттарын кэннэ биир эбэтэр икки бааһынайдаах кыра нэһилиэктэргэ үүтү туппат буоллулар. Биллэн турар, аҕыйах үүтү тутаары бүтүн сыаҕы үлэлэтэллэрэ кинилэргэ ночооттоох буоллаҕа. Инньэ гынан Хадан, Тэҥкэ диэки сорох граннаах бааһынайдар тохтуурга күһэлиннилэр. Мин быраатым аах эмиэ үүттэрин кээмэйэ түһэн, граннарын хайдах отчуоттуулларын билбэккэ мунчаара сылдьаллар. Тус бэйэм кэтэх ыаллартан былырыыҥҥы сыананан үүттэрин туппуттара буоллар дии саныыбын. Билигин кэтэх ыаллар сорохторо эрэ 35 тыһ. солк. ыллылар, атыттар үүттэрин туттарар баҕаттан бааһынайга көстүлэр. Ол суотугар үүппүт квотата барыбытыгар кыччаан таҕыста. Ону саҥа мэхэньииһимҥэ учуоттаабатах эбиттэр.

Онон, мин көрдөхпүнэ, саҥа сүүрээн биир өттүнэн сайдыыны аҕалла (үүт харчыта үрдээтэ), иккис өттүнэн, дьону кыһалҕа ытарчатыгар киллэрдэ. Ол эбэтэр хаһаайыстыбалар квоталарын кыччаттылар, сорохтору олох да матаран олороллор. Онон улахан уларыйыы тахсыбатах курдук көстөр.

Сунтаар улууһун уопсастыбанньыктара ити боппуруоһунан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр, Ил Түмэҥҥэ сурук суруйан ыыппыппыт. Билиҥҥитэ хардара иликтэр. Онон бу кыһалҕаҕа олох мунан, сиэрдээхтик быһаарылларын күүтэ олоробут.

– Станислав, аныгы тыа киһитин күннээҕи түбүгүн, кыһалҕаларын туһунан сиһилии сырдаппыккар махтанабын.