Тыа сирэ

Дьоһун  хамсааһын

Бу сокуон чэрчитинэн оҥоһуллубут, судургутук «Уһук Илиҥҥи гектар» диэн аатынан биллибит бырагырааманан гражданнарга сир учаастагын биэрии үс түһүмэҕинэн киллэриллибитэ. Бастакыта 2016 сыл бэс ыйыттан, иккиһэ алтынньыттан саҕаламмыта. Ити кэм устата Уһук Илиҥҥи эрэгийиэн -- Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Приморскай, Хабаровскай, Камчатскай кыраайдарын, Еврей аптаныамынай, Амур, Магадан, Сахалин уобаластарын, Чукотка уокуругун -- олохтоохторо эрэгийиэннэрин иһигэр сир учаастагын ылар бырааптаммыттара.  2019 сылтан бу сокуоҥҥа Бурятия  уонна Забайкалье кыраайа, быйыл атырдьах ыйыттан Карелия, Коми өрөспүүбүлүкэлэрэ, Красноярскай кыраай, Архангельскай, Мурманскай уобаластар, Ненец уонна Ямал-Ненец аптаныамынай уобаластара хабылыннылар. 

Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыы корпорациятын чахчытынан, тустаах бырагырааманан 94,5 тыһыынча киһи сир учаастагын ылбыт. Ордук көхтөөхтүк Приморье уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторо кыттыбыттар. Барыта 65 тыһыынча гектар сир туһаҕа таһаарыллыбыт. Сир учаастагын ылбыт дьон 42 %-нара олорор дьиэ-уот туттубуттар, 36 %-нара тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын тэриммиттэр.  

Аммалар инники күөҥҥэ

 Амма улууһа бу бырагырааманан ыытыллар үлэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар. 

– Биһиэхэ барыта 800-тэн тахса сир учаастага бэрилиннэ, билигин да сайаапкалар киирэ тураллар, – диир Амма улууһун дьаһалтатын муниципальнай баайы-дуолу салайыыга уонна сиргэ сыһыаннаһыыга кэмитиэтин салайааччы Михаил Трифонов. – Сүрүннээн улууспут олохтоохторо сир ылаллар, сайылык оҥостоллор, сүөһү-сылгы иитэллэр, оҕуруот аһын үүннэрэллэр, ону таһынан урукку өттүгэр соччо тарҕамматах салаа үлэлэргэ ылсан эрэллэр. Атын сирдэргэ олорор биир дойдулаахтарбыт эмиэ интэриэһиргииллэр, мэлдьи ыйыталлар. Ити быыһыгар, туох кистэлэ кэлиэй, "гектар төрүт наадата суох эбит" диэччи биирдиилээн да буоллар көстөр.

Сир учаастагын ылбыт киһи дуогабар түһэрсибитэ үс сылын туоллаҕына, боломуочуйалаах уоргаҥҥа сир учаастагын туһаныы туһунан Уһук Илин сайдыытын министиэристибэтинэн бигэргэммит декларацияны толорор. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн маннык декларацияны 18 тыһыынча 300 киһи толорбут буоллаҕына, Амма улууһугар билиҥҥитэ 200-тэн тахса киһи толорбут, өссө да толорооччулар баар эбиттэр.

Биллэрин курдук, сир учаастагын биэс сыл туһаммыт киһи ол сирин бас билиигэ эбэтэр уһун болдьохтоох түүлэһиигэ ылыан сөп. Ону таһынан быйылгы сыл атырдьах ыйын 1 күнүттэн кинилэр эбии сир учаастагын ылар кыахтаннылар.

      Быраҕыллыбыты сөргүтэн

«Уһук Илиҥҥи гектар» сокуонун чэрчитигэр 2019 сылтан саҥа олорор сирдэри (поселениелары) төрүттээһин пилотнай бырайыага киллэриллибитэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн бу бырайыакка түөрт бөһүөлэк киирбитэ: Нам улууһугар Партизан, Ньурба улууһугар Антоновка, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Петровка бөһүөлэктэрэ, оттон Аммаҕа  – Булуҥ учаастага.

Маайыскай нэһилиэгэр киирэр Булуҥ учаастага 1980-с сыллардаахха Амма кырыс сирин туһаҕа таһаарыы хамсааһынынан тутуллан иһэн тохтообута. Өрүс үрдүгэр турар, өҥ сирдээх-уоттаах, кэрэ айылҕалаах учаастак «Уһук Илиҥҥи гектар» сокуонунан пилотнай бырайыакка киирэн, саҥа тыыны ылбыт.

Булуҥ учаастагын сөргүтүү бырайыагынан федеральнай тыраассаттан учаастакка диэри саҥа суол оҥоһуллубут, элэктэриичэскэй уот ситимэ тардыллыбыт. Барыта 54 уһаайба бэриллибит. Уот киирэн, мантан инньэ тутуу күүскэ барыахтаах, билигин номнуо хас да саҥа дьиэ дьэндэйбит.   

Соморсун нэһилиэгэр кииннээһин саҕана сабыллыбыт I Чакыр диэн учаастак баар. Манна Соморсун бөһүөлэгин олохтооҕо Алексей Караканов 2016 сыллаахха «Саҕалааччы бааһынай хаһаайыстыба» федеральнай бырагырааманан ылбыт граныгар тирэҕирэн, сылгы базатын туттубута. Сылгытын ахсаанын элбэтэн, быйыл «Бааһынай хаһаайыстыба базатыгар дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы» федеральнай бырагыраама гранын ылан, үлэтэ-хамнаһа өссө кэҥээтэ. 

Дьэ, бу сиргэ сайылык оҥостоору, Соморсунтан отуттан тахса киһи уһаайба сирин ылбыт, ол иһин улуус дьаһалтата учаастагы сөргүтүүнү пилотнай бырайыакка киллэртэрэр үлэтин саҕалаабыт.

Бырагыраамалары дьүөрэлэһиннэрэн

Михаил Трифонов: "Дьон урукку өттүгэр тарҕамматах хайысхаларга ылыста", -- диэн мээнэҕэ бэлиэтээбэтэх. Ол курдук, 2019 сыллаахха түөрт гектар сири ылбыт Эльвира Пестерева “Zemlyanichka” диэн турбазаны тэрийэн,  сайын дьону дьэдьэннэтэр, өрүскэ сөтүөлэтэр, ону таһынан мүөттээх ыҥырыанан дьарыктанар. 

«Уһук Илиҥҥи гектар» бырагыраамаҕа тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын тэрийиигэ анаммыт федеральнай бырагырааманы дьүөрэлэһиннэрэр көдьүүстээҕин «Мэҥкэр» бааһынай хаһаайыстыба үлэтэ көрдөрөр.

-- Үс сыллааҕыта кэргэним дойдутугар Аммаҕа көһөн кэлээт, кыра оҕолорбут доруобуйаларын тупсараары, 40 хонуу куруппааскытын ылбыппыт, – диир Саргылаана Рожина. – Маҥнай дьиэбитигэр туруорбуппут, онтон дьоҕус хотону туппуппут. Ол эрээри, миэстэ ордон хаалан, куурусса, хаас, өндүүк ылбыппыт. Билигин көтөрбүт уопсай ахсаана 300 буолла, ол иһигэр 100 өндүүк, 100 хонуу куруппааскыта, 100 куурусса баар. Бу иннинэ мүөттээх ыҥырыалаах этибит, аны көтөрдөргө ылыстыбыт диэн, былырыын «Агростартапка» кыттан, грант ылбыппыт, онон көтөрбүт базатын оҥостуохпут. Мүөттээх ыҥырыаны 2017 сылтан иитэбит. Билигин 55 уйалаахпыт. 

Быйыл саас „Уһук Илиҥҥи гектар“ бырагырааманан куораттыыр суол 12-с килэмиэтиригэр сир ылбыппыт. Ыҥырыаларбытын онно сайылаттыбыт, сөбүлээтибит, кэлэр өттүгэр мүөтү биэрэр донник, фацелия сиэмэлэрин ыһан көрүөххэ сөп эбит. Бу сирбитигэр өссө аны саас мин дойдубуттан, Дьааҥыттан, уонча сылгыны аҕалыахпыт диэн үлэһиттэр олорор дьиэлэрин туттубут, күрүө-хаһаа оҥосто сылдьабыт.

Үнүгэстэри тылыннаран

Сири көдьүүстээхтик туһаныы биир үтүөкэн холобурун Амма сэлиэнньэтин олохтооҕо Ия Григорьева көрдөрөр. Кини "Уһук Илиҥҥи гектарынан" сир учаастагын 2017 сыллаахха ылбыт.

Ия Ивановна бу сиригэр кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы тэпилииссэлэри туттан, оҕуруот аһын эгэлгэтин олордор. Ону таһынан, питомник оҥостон, араас отонноох мастары уонна талахтары үүннэрэр. Онуоха үнүгэстэрин бастаан киин куоракка баар Ботаническай саадтан ылан таһаарбыт, олору үүннэрэн-сайыннаран, бэйэтэ ууһатан элбэтэр буолбут. Итинэн улууһун дьоно тиэргэннэригэр отонноох мастары, талахтары олордон, бөһүөлэктэрин көстүүтүн тупсаралларыгар бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрэр.                  

Раиса СИБИРЯКОВА