Түһүлгэ

Кыраайы үөрэтиинэн дьарыктаныы туохтан саҕаланарый? Махтал-манньа инниттэн буолбатах. Харчы-хайҕал туһуттан буолбатах. Билэр-көрөр баҕа батарбатыттан. Дойдуга тапталтан. 

Төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт-олорбут түөлбэ сир, дьон-сэргэ туһунан дириҥэтэн билэр санаа үүйэ-хаайа тутан, кыраайы үөрэтии дьыалатын энтузиаст дьон ылсар. Ити эридьиэстээх үлэ төрөөбүт дойдуга тапталтан тахсара саарбахтаммат.

Биир оннук, этэргэ дылы, утуйарын-аһыырын умнан, айан-сырыы бөҕөнү сылдьыбыт, элбэх дьону кытта алтыспыт, сэһэннэрин сэргээн истибит, үлэлиир тиэмэтигэр сыһыаннаах төрүт матырыйаал арааһын көрдөөбүт, булан хаһыспыт, өрөспүүбүлүкэ тэлэбиидэнньэтигэр билиини-көрүүнү хаҥатар «Ыраах-чугас аймахтарбыт» диэн биэриилэри таһаарбыт киһинэн суруналыыс Павел Васильевич Пермяков-Тэлэкэ буолар.

Кини ити хомуйбут матырыйаалын сорох өттүн холбуу тутан, быйыл “Мүрүйээдэ (үтүмэн үйэлэр быыстарын сэгэтэн)” диэн кинигэни бэчээттэтэн таһаарда.

Аатыттан көстөрүн курдук, ааптар аатырбыт-сураҕырбыт Мүрү алааска тоҕуоруйан олорбут дьон олоҕун, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын, уопсастыба сайдыытын сокуонунан олохторо уларыйан испитин кэпсиир.

Кинилэр кимнээхтэрий? Биллэн турар, бороҕоттор. Оттон кинилэр түгэх төрүттэрэ кимнээҕий? Суруналыыс ити уустук ыйытыыга хоруй була сатыыр. Хара саҕыллар, тыал буолбуттар, хоролор, сахалар, кыргыстар? Баҕар, майааттар дуу? Ааптар сабаҕалааһынын түмүгэ маннык: өбүгэлэрбит соҕуруу диэкиттэн сыҕарыйан кэлбиттэр. Кини суруйар: «...Саха Сиригэр олорор хотугу омуктартан бары өттүнэн уратылаахпытын, арай, Азия киин сирдэригэр олохтоох, уруулуу түүр-монгуол тыллаах омуктарга тыл-өс, сиэр-туом, өй-санаа өттүнэн олох чугаспытын мэлдьэһэр саханы буларыҥ саарбах. Үһүйээннэрбит, номохторбут, суорума таастарга суруктарбыт, олоҥхобут да олору ырылхайдык туоһулууллар».

Павел Васильевич Казахстааҥҥа, Киргизияҕа, Монголияҕа, Турцияҕа, Башкирияҕа, Хакасияҕа, Тываҕа, Хайалаах Алтаайга, Бурятияҕа, орочооннор олохторугар, даурдар дойдуларыгар сылдьыбыт, олохторун-дьаһахтарын билсибит, учуонайдарын үлэлэрин хаһыспыт, кыраайы үөрэтээччилэрин истибит, ону таһынан  бэйэбит историктарбыт Г.П. Башарин, А.И. Гоголев, А.А. Николаев, В.В. Ушницкай, филолог Г.Г. Левин уо.д.а. үлэлэрин үөрэппит буолан, уйаара-кэйээрэ биллибэт нэлэмэн истиэпкэ туран: «Дорообо, умнубут дойдубут», - диирэ оруннаах курдук. 

Нууччалар кэлиилэригэр биир тыллаах-өстөөх дьон “Саха Сирин киин улуустарын сиригэр, ол иһигэр Мүрү тулатынан олох эрдэттэн олорбуттар. Мүрү эбэ -- бороҕоттор дойдулара. Оттон бороҕоттор монгуол тыллаах баргуттартан да төрүттээх буолуохтарын син” диэн ааптар сабаҕалыыр. 

Нуучча судаарыстыбатыгар холбонуллубут аҕа уустарын (буоластар) сорохторо дьаһаахтан куотан, дойдуларын хаалларан барарга күһэллибиттэр. Ол курдук, академик С.А. Токарев суруйарынан, 1682-1683 сылларга Бороҕон буолаһын сүппүт киһитэ 45,8% буолбут. Бороҕон диэн ааттаах аҕа уустара билиҥҥи Кэбээйи, Бүлүү, Өймөкөөн сирдэригэр баар буолбуттар. 

Кинигэҕэ бороҕоттор төрдүлэригэр-уустарыгар сыһыаннаах элбэх номох, үһүйээн киирбит. Биллэн турар, Бороҕон кулубаларын, бас-көс дьонун туһунан сурукка тиһиллибит чахчыларга олоҕурбут матырыйааллар эмиэ бааллар. Дьонун-сэргэтин харыстыыр инниттэн нууччалары кытта сөптөөх сыһыаны олохтообут Лөгөй Тойон туһунан интервьюга суруналыыс “Бороҕон аҕа ууһун бас-көс киһитэ норуоту кыргыллыыттан быыһаабыта” диир, кинини Көмүс Ордуу хаанын Батыйы кытта уруу-аймах тэҥэ сыһыаны олохтообут Александр Невскэйгэ тэҥниир.

Аны 1679-1680 сс. нуучча ыраахтааҕыта Федор Алексеевиһы көрсө, Москваҕа тиийбит саха тойотторо -- Хаҥаластан Маһары Баһыакап, Мэҥэттэн Чугун Бодоев уонна Лөгөй сиэнэ Чука Капчинов -- сырыыларын киһи сөҕө ааҕар.

1788-1790 сс.  Санкт-Петербурга олорон, Екатерина II  императрицаҕа аудиенцияны ситиспит, «Сахалар туһунан былааны» Сэбиэт көрүүтүгэр тиэрдибит, киин куораттан төннөн кэлээт, аны Иркутскайга таһаҕастааһын харчытын быһаарса айаннаабыт Сэһэн Ардьакыап бэйэтин кэмигэр Саха уобалаһын туһугар сүҥкэн ситиһиини аҕалбыт киһи. Сэһэн Ардьакыапка тэҥнээх чаҕылхай киһинэн өссө саха Степной Думатын тэрийбит Лөгөй сыдьаана Иван Мигалкин буолар. Дэлэгээссийэ тэрийэн, Санкт-Петербурга Николай I ыраахтааҕыга саха дьонугар сыһыаннаах сир, үөрэх, таһаҕастааһын, суут, арыгы атыылыыр тэрилтэлэри сабыы, уоспаны утары быһыы, о.д.а. боппуруостары туруорса барыахтаах былааннара туолбатаҕа. Ол да буоллар, Степной Дума уонча сыл үлэлээбит. Ити уһулуччу чулуу дьоннорбутунан бороҕоттор эрэ буолбакка, саха барыта киэн туттабыт.

Павел Васильевич Мүрү сиригэр үөрэхтээһин тарҕаныытын, таҥара дьиэлэрэ тутуллууларын, биллиилээх айанньыттар экспедициялара сылдьан арыйыыларын архыып докумуоннарыгар, чинчийээччилэр үлэлэригэр олоҕуран сырдатар. 

Кинигэҕэ сэбиэскэй кэм бастакы сыллара эмиэ таарыллан ааһаллар. Ол курдук, филологическай наука кандидата  Иннокентий Пухов 1967 сыллаахха суруйбут ахтыытыгар «дирбиэн-дарбаан күннэргэ» ханна, хайдах  үөрэммитин, учууталларын сэргэхтик ойуулаабытын  ааҕааччы сэҥээриэ дии саныыбын.

Оттон саҥа олох түсчүттэрэ, хомсомуоллар, тустарынан ахтыылартан наарданан тиһиллибит чахчылар киирбиттэр.  Улууска 1919 с. аһыллыбыт бастакы мөссүйүөн, оҕолорго ийэлии сыһыаннаспыт повар Өрүүнэ Федоровна Алексееваны бандьыыттар ытан өлөрбүттэрин туһунан И.П. Троев ахтыытын киһи харааста ааҕар.

Ааҕар балаҕаннар, бастакы сэбиэскэй ыһыах, библиотека тэриллиитэ, кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, саха дьахталларын балаһыанньаларын тупсарыы, таҥараны, абааһыны, ойууннааһыны, отоһуттааһыны утарыы, эмтээһин тэрилтэлэрин аһыы, ветеринарнай учаастагы тэрийии, паровой миэлиҥсэ тутуллуута, электричество тардыллыыта, кинопередвижка үлэтэ, улуус бастакы хаһыатын таһаарыы, дьарапалаан Мүрүгэ түһүүтэ, маһы эрбэтэр собуот тэриллиитэ, о.д.а. 1920-1940 сс. култуурунай өрөбөлүүссүйэ тэрээһиннэрэ кылгастык сырдатыллаллар. 

Мүрү, Мүрү барахсан... Кинигэҕэ Мүрү күөлэ ууланыытын, уолуутун, көмүс хатырыктааҕын туһунан ахтыылары уонна учуонайдар чинчийиилэрин ааптар билиһиннэрэр. Алаас аарыгырар аартыктарын, үрэхтэрин, тумулларын, аатырар арыыларын, чараҥын, тулалыыр тыатын ааттара-суоллара ыйыллан, историялара кэпсэнэн, тус-туспа кэрчик буолан,  кинигэҕэ киирбиттэрэ кэрэхсэбиллээх. 

Онон дириҥ ис хоһоонноох, араас көрүҥнээх интэриэһинэй информацияны биэрэр, тастыын чаҕылхай, истиин сиэдэрэй кинигэ күн сирин көрбүт диэн бигэ санаалаахпын.

Рецензеннэр история наукатын кандидаттара А.А. Николаев, В.В. Ушницкай, СӨ Национальнай архыыбын дириэктэрэ П.В. Румянцев бу сыралаах үлэ үтүө өрүттэрин сыаналаабыттар, кыраайы үөрэтээччилэргэ, үөрэх, култуура, наука тэрилтэлэригэр туһалаах буолуоҕун ыйбыттар. 

Павел Васильевич Пермяков-Тэлэкэ уһун кэм устата хомуйбут матырыйаалларын сороҕун түмэн, бу кинигэни таһааттарда диэн тоһоҕолуубун. Аны «Ыраах-чугас аймахтарбыт» диэн бэлэмнэнэн сытар үлэ бэчээттэнэн тахсарын тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэбит уонна дьон-сэргэ сэҥээриитин ылыа диэн эрэнэбит. 

Кыраайы үөрэтээччи, суруналыыс Павел Пермяков-Тэлэкэ олорор түөлбэтин, төрөөбүт улууһун, Сахатын Сирин историятын “үрүҥ бээтинэлэрин” аччатарга санаатын ууран, кыаҕын туһанан үлэлээтэ.

Оттон “кыраайы үөрэтиинэн дьарыктаныы - төрөөбүт дойдуга таптал”,  – диэн историческай наука доктора, краевед Сигурд Шмидт этэн турардаах.

Светлана Винокурова,

Мэҥэ Алдан, Томпо.