Бэлиэ күн

Кини 1918 сыллаахха сэтинньи 7 күнүгэр Ѳлүѳхүмэ улууhун Инньэх нэhилиэгэр бааhынай дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин кѳрбүтэ. Аҕалара эрдэ ѳлѳн, ыал улахан уола ийэтигэр кѳмѳлѳhѳн, үлэҕэ эриллэн улааппыта.

1933 с. Дьэлгэй нэhилиэгин 7 кылаастаах оскуолатын ситиhиилээхтик үѳрэнэн бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн комсомольскай тэрилтэ путевкатынан Дьокуускайдааҕы кылааннаах түүлээх хаhаайыстыбатын техникумугар үѳрэнэ киирбитэ. 1935 с. күhүнүгэр Дьокуускайга саҥардыы аhыллыбыт кѳтѳр-планернай оскуолаҕа суруттарбыта. Эhиилигэр Осоавиахим Саха Сиринээҕи тэрилтэтэ кинини Ульяновскайга лүѳччүктэр уонна авиатиэхиниктэр холбоhуктаах оскуолаларыгар үѳрэттэрэ ыыппыта.

1937 с. балаҕан ыйыгар Валерий Кузьмин тѳрѳѳбүт Сахатын Сиригэр дьупулуомнаах пилот буолан эргиллибитэ — саха бастакы лүѳччүгэ буолбута.

Незаметнай бѳhүѳлэккэ, оттон Дьокуускай аэрокулуубугар үлэлээбитэ. 1940 с. олунньу ыйыгар аэрокулууп бастакы авиамэхээнньиктэри иитэн таhаарбыта. Онно звено хамандыыра В.И. Кузьмин этэ. Кэнники 234-с авиа-этэрээт уонна полярнай авиация Салалтатын Ленскэй бѳлѳҕүн пилотунан үлэлээбитэ.

Аҕа дойду Улуус сэриитэ саҕаланарыгар Валерий Ильич туспа салгын лиинньийэтин Салалтатын Саха Сиринээҕи авиационнай бѳлѳҕүн састаабыгар киирэн, АХШ кытта салгын сибээhин тутааччыларын таспыта. 1942 с. Уэлькаль — Красноярскай салгын суолунан Америкаттан сѳмѳлүѳттэри аҕалыыга кыттыбыта. 1943 с. Гражданскай салгын флотун Кыhыл знамялаах 1-кы авиационнай дивизиятын пуолкатыгар СИ-47 сѳмѳлүѳт иккис пилота буолбута. Ити курдук сэрии сылларын тухары Алсиб трассатыгар Америка сѳмѳлүѳттэрин аҕалыыга үлэлээбитэ.

Сэрии кэнниттэн Валерий Ильич Хотугу Муустаах акыйаан кытыл сирдэрин туhаҕа киллэриигэ, Саха Сирин арҕаа ѳттүгэр алмаастаах сирдэри чинчийиигэ кѳхтѳѳхтүк кыттыбыта. Саха Сирин гражданскай авиациятыгар С-47 сѳмѳлүѳт хамандыырынан үлэлии сылдьан, Ли 2, Ил-12, Ил-14 сѳмѳлүѳттэри эмиэ баhылаабыта. 1950-с сылларга авиаэскадрилья хамандыырыгар тиийэ үүммүтэ. Кини салалтатынан авиаэскадрилья «Коммунистическай үлэ кэлэктиибин» аатын ылбыта.

1958 с. В.И. Кузьмин 1-кы кылаастаах пилот, кѳтүү үс тѳгүллээх миллионерынан буолбута.

1962 с. бастыҥ лүѳччүгү ѳрѳспүүбүлүкэ полярнай улуустарын хааччыйар Саха Сирин саамай бѳдѳҥ авиационнай тэрилтэтин 248-с авиа-этэрээтин хамандыырынан анаабыттара. 1963 с. ГСФ Полярнай салалтатын Аллараа Халыматааҕы авиа-тэрилтэтин хамандыырынан анаммыта. Бу сыллар тухары Валерий Ильич идэтин күүскэ баhылаабыта. 1967 с. тута икки сѳмѳлүѳтү — Ан-24 уонна Ан-12 — баhылыыр 139-с кѳтѳр этэрээт хамандыырынан буолбута. Ити сыл киниэхэ ССРС үтүѳлээх пилотун аатын иҥэрбиттэрэ.

1969 с. В.И. Кузьмин гражданскай авиация Саха Сиринээҕи Салалтатын салайааччытынан анаммыта. Ол кэмҥэ Ан-24, Ан-26, Ан-12, Як-40 аныгы лайнердар үлэҕэ киирбиттэрэ, кѳтүүлэр географиялара кэҥээбитэ. Ту-154, Ил-76 I кылаастаах сѳмѳлүѳттэри ыларга улахан бэлэмнэнии барбыта. Дьокуускай аэропуорда сүҥкэннээхэй уларытан оҥорууну ааспыта. Тѳhѳ да итинник эппиэтинэстээх салайар үлэҕэ сырыттар, Валерий Ильич Ан-12 сѳмѳлүѳккэ кѳтѳрүн тохтоппотоҕо.

1973 с. олунньу 9 күнүгэр ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Ыйааҕынан Валерий Ильич Кузьмиҥҥа Социалистическай Үлэ Дьоруойун үрдүк аата иҥэриллибитэ, Ленин уордьана уонна «Серп и Молот» кѳмүс мэтээлэ туттарыллыбыттара.

Ону таhынан, үлэлиир кэмигэр Саха Сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар киллэрбит улахан кылаатын, таhаарыылаах үлэтин иhин Үлэ Кыhыл Знамятын үс уордьанынан, «Кыhыл Сулус» уордьанынан, Бочуот Знагынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. ССРС үтүѳлээх пилота. Дьокуускай куорат Бочуоттаах гражданина. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин үс ыҥырыытын, Дьокуускай куорат Сэбиэтин хас да ыҥырыытын дьокутаата.

 В.И. Кузьмин Саха Сирин холбоhуктаах авиа-тэрилтэтин 12 сыл устата, 1981 с. биэнсийэҕэ тахсыар диэри, салайбыта. 1983 с. бэс ыйын 1 күнүгэр ыарахан ыарыыттан олохтон барбыта.

 Саха норуотун чулуу уола, номоххо киирбит саха бастакы лүѳччүгэ Валерий Кузьмин аатын үйэтитэн, тѳрѳѳбүт Ѳлүѳхүмэтин сиригэр, Дьоруойдар аллеяларыгар кини пааматынньыга турар. Ону сэргэ үтүѳ аатын «Ѳлүѳхүмэ» аэропуорка биэрэр санаалаахтар.