Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

БСК(б)П обкомун бюрота (обком бастакы сэкирэтээрэ И.Л. Степаненко, Совнарком бэрэссэдээтэлэ В.А. Муратов, Сир оҥоһуутун наркома Н.Г. Анашин) 1942 сыл атырдьах ыйын 11 күнүгэр таһаарбыт «Чурапчы оройуонун холкуостарыгар сыһыаннаах дьаһаллар тустарынан» диэн 213 №-дээх уурааҕынан, Чурапчыттан 41 холкуос фронт туһатыгар балыктыы диэн Кэбээйигэ, Эдьигээҥҥэ уонна Булуҥҥа көһөрүллүбүттэрэ.

БСК(б)П обкомун бюрота (обком бастакы сэкирэтээрэ И.Л. Степаненко, Совнарком бэрэссэдээтэлэ В.А. Муратов, Сир оҥоһуутун наркома Н.Г. Анашин) 1942 сыл атырдьах ыйын 11 күнүгэр таһаарбыт «Чурапчы оройуонун холкуостарыгар сыһыаннаах дьаһаллар тустарынан» диэн 213 №-дээх уурааҕынан, Чурапчыттан 41 холкуос фронт туһатыгар балыктыы диэн Кэбээйигэ, Эдьигээҥҥэ уонна Булуҥҥа көһөрүллүбүттэрэ.

Ол ыарахан сылларга

Кэбээйи оройуонун Тыайатыгар тиийбит Төлөй нэһилиэгин «Калинин» холкуоһун, Болтоҥо нэһилиэгин «Куйбышев» холкуоһун уонна Лүксүгүнтэн кэлэн үөрэммит Арыылаах нэһилиэгин оҕолоро Тыайа оскуолатын учууталларыттан оскуола сэбиэдиссэйэ Роман Михайлович Федоровы уонна Мэҥэ Хаҥалас оройуонуттан тиийэн үлэлээбит Ксения Алексеевна Харитонованы, Гаврил Николаевич Баишевы өйдүүллэр.

«Бичик» кинигэ кыһатыгар 2002 сыллаахха бэчээттэммит «Харах уулаах ахтыылар» диэн кинигэҕэ Мария Тимофеевна Спиридонова ахтыыта баар. Онно манныгы ааҕабыт: «..көһөн бардахпыт күһүн Ньидьили түөрт кылаастаах оскуолатыгар үөрэммитим... иккис сылыгар Тыайа оскуолатыгар үөрэммитим. Ыалдьан сор бөҕөнү көрбүтүм. Оскуолабыт интэринээттэн икки биэрэстэ курдук ырааҕа. Эчи, тоҥон-хатан аҕай биэрбиппитин билигин да умнубаппын. Оскуола наһаа тымныыта. Соммутун, былааппытын, үтүлүкпүтүн кэтэн олорорбут. Чэрэниилэбит тоҥо турар этэ, онон хоонньубутугар уктан олорон суруйарбыт..» (125 сир.)

Үөрэнэр-олорор усулуобуйа ыараханын учуоттааннар, учууталлар барахсаттар (дьиҥинэн кинилэргэ, атын сиртэн кэлэн үлэлии сылдьар эдэр дьоҥҥо, туох дэлэй аһа-үөлэ кэлээхтиэй?) үөрэнээччилэригэр төһө кыалларынан көмөлөһө сатаабыттарын туһунан Варвара Михайловна Абрамова 1992 сыллаахха «Кыым» хаһыат атырдьах ыйын 27 күнүнээҕи нүөмэригэр таһаартарбыт ыстатыйата «Харах уулаах ахтыылар» кинигэҕэ киллэриллибит: «...Сырдык үтүө санаалаах учууталларбыт биһигини өлөр өлүүттэн быыһаабыттара. Учууталларбыт барахсаттар, аһынан муҥнанан да биэрбиккит! Гаврил Николаевич Баишев сэриигэ бараары туран, биэсэлкэтин сабыытын туура тардан биэрбитинэн Ксения Алексеевна Харитонова Шура Поповаҕа ырбаахы тигэ охсубута дии. Оччолорго Шура төгүрүк тулаайах этэ. Оскуолабыт сэбиэдиссэйин, күндү учууталбытын Роман Михайлович Федоровы мэлдьи саныыбын. Бу ыарахан кэмҥэ хас күн аайы киллэрэн эбиэттэтэрэ, онтон интэринээккэ көһөрөн ылбыта. Киниэхэ тыыннааҕар көрсөн махталбын эппэтэх хомолтолоохпун. Учууталым буолан мэлдьи кыбыстар, толлор буолан, баарыгар ону ахтыам дуо? Кырдьан олорон кытаанах кэмнэргэ учууталларбыт хайдах курдук эрэйдэммиттэрин дьэ өйдүүгүн...». (142-144 сир.)

– Ийэм учуутала Гаврил Николаевич сымнаҕас-амарах сыһыанын тыыннааҕын тухары өйдүү-саныы сылдьыбыта. Дойдутуттан кэтэн тиийбит таҥаһа илдьирийэн хаалбытыгар, биэсэлкэтин сабыытынан ырбаахы тиктэрэн кэтэрдибитин, онтон аармыйаҕа барбытын уйадыйа ахтара. Учуутала сэрииттэн эргиллэн кэлбитин-кэлбэтэҕин билбэтиттэн олус мунчаарара, – диир үөһэ ахтыыга этиллэр тулаайах Шура кыысчаан (Александра Ивановна Смирникова-Попова) уола, Дьокуускай куорат олохтооҕо, юрист Егор Ильич Попов.

Илиҥҥи фроҥҥа сэриилэспитэ

Тулаайах кыысчаан махтана ахтар учуутала сэрииттэн Кыайыы көтөллөнөн кэлбит. Ол туһунан миэхэ РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ Ксения Алексеевна Харитонова сиэн балта Марианна Товарова-Харитонова эттэ уонна миэхэ Гавриил Николаевич оҕолорун билиһиннэрдэ. Буойун учуутал кыыһа Светлана Гаврильевна аҕатын туһунан маннык кэпсээтэ:

– Биһиги аҕабыт Гаврил Николаевич Баишев Мэҥэ Хаҥалас Дьабыылыгар 1921 сыллаахха тохсунньу 9 күнүгэр төрөөбүтэ. 1940 сыллаахха Төҥүлү сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрбит эдэркээн уол Дьокуускайдааҕы педрабфакка үөрэнэн, алын кылаас учууталын идэтин ылбыта. Сэрии саҕаламмытыгар хаста да туруорсан (оччолорго учууталларга бронь бэриллэрэ), 1943 сыл күһүнүгэр аармыйаҕа барбыта. Забайкальскай фроҥҥа разведчиктар анал үөрэхтэригэр үөрэммитэ. 1945 сыллаахха империалистическай Японияны утары сэриигэ кыттыбыта, Улахан Хинганы уонна Маньчжурияны босхолоспута. Дойдутугар 1946 сыллаахха, «Японияны кыайыы иһин» мэтээллээх эргиллэн кэлбитэ.

Гаврил_Николаевич_Баишев_--_1_1.jpg

Мэҥэ Хаҥалас Мөҥүрүөнүттэн төрүттээх, икки оҕолоох огдообо, Варвара Михайловна Маркованы кэргэн ылан, сэттэ оҕоҕо күн сирин көрдөрөн, барыта тоҕус оҕолонон, сааһырыахтарыгар диэри иллээхтик-эйэлээхтик, дьоллоохтук олорбуттара. Дьоммут өр сылларга тыҥаларынан мөлтөх, сэлликкэ хантаахтаах, сэллигинэн ыалдьыбыт оҕолору эмтиир санаторнай-лесной оскуолаҕа үлэлээбиттэрэ, аҕабыт учууталлаабыта, ийэбит ньээҥкэлээбитэ. Ол оскуола бастаан Мэҥэ Хаҥалас улууһугар баара, онтон Дьокуускай куорат таһыгар көһөрүллүбүтэ. Онно өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан, сүрүннээн хотугу улуустартан санаторнай-лесной оскуолаҕа кэлэн эмтэммит оҕолор маҥан баттахтаах бырантабыык учууталы өйдүүр буолуохтаахтар.

Учитель_6_1.jpg

Аҕабыт сэрии туһунан кэпсиирин сөбүлээбэт этэ. Биирдэ эмит оскуолаҕа көрсүһүүгэ ыҥырылыннаҕына эрэ, бойобуой доҕотторун, хайдах сэриилэспиттэрин туһунан ахтан-санаан ааһара. Дьоппуон саллааттара сүгүн-саҕын бэриммэт этилэр диирин өйдүүбүн.

Сүрдээх чиэһинэй, аламаҕай дууһалаах, үтүө санаалаах этэ. Өр сылларга норуодунай хонтуруолга бэрэссэдээтэллээбитэ. Мандолинаҕа, балалаайкаҕа үчүгэйдик оонньуура, бэртээхэй конферансье этэ, биир да кэнсиэр кинитэ суох буолбата. Кэнсиэрди салайарыгар араас көрүдьүөстэри кэпсээн, истээччилэрин үөрдэрэ-көтүтэрэ. Үөрэтэригэр биир эмит оҕону мөхпүтүн-эппитин төрүт өйдөөбөппүт, оҕолор кинини бэркэ сөбүлүүллэрэ. Бэйэтэ даҕаны олус оҕомсоҕо, «Ким доҕордоох, ол -- дьоллоох» диэн ырыа тылларын уларытан, «Ким оҕолоох, ол – дьоллоох» диэн ыллыыра.

Аҕам 1982 сыллаахха, ийэм 1986 сыллаахха өлбүттэрэ. Кинилэр биһигини олоххо тус бэйэлэрин холобурдарынан, көрсүө-сэмэй майгылаах, бэрээдэктээх, чиэһинэй, үлэһит дьон буоларбытыгар иитэннэр, ким анал орто, ким үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, дьон-сэргэ тэҥинэн үлэлээн-хамсаан кэллибит. Сааһыран, ыал эбээлэрэ-эһээлэрэ буолан олоробут.

Хомойуох иһин, аҕабыт бэйэтин олоҕун туһунан кэпсээбэт этэ, эгэ, тугу эмит суруйан хаалларыа дуу? Педрабфагы бүтэрээт, Кэбээйи Тыайатыгар учууталлаабытын туһунан букатын хойут билбитим. Төҥүлү кырдьаҕас учуутала Ксения Харитоновалыын «былыр, эдэр сылдьан, бииргэ үлэлээбиппит» диэн, үчүгэйдик санаһар этилэр. Ксения Алексеевна куоракка киирдэҕинэ, биһиэхэ сылдьар буолара.

1.png

Ыам ыйын 9 күнүгэр биһиги оҕолорбут, сиэннэрбит буойун эһээлэрин  хаартыскатын күөрэччи көтөҕөн, Москваҕа (улахан эдьиийбит Варвара Гаврильевна кыыһа Ульяна онно олорор) уонна Дьокуускайга «Өлбөт үйэлээх полк» кэккэтигэр хаамаллар. Ону аҕабыт барахсан бэйэтэ байыаннай параадка кыттарын курдук саныыбыт.

Түмүк тыл оннугар

Мин 2015 сыллаахха үлэм наадатынан тиийэ сырыттахпына, Н.Х. Дьяконов аатынан Тыайа орто оскуолатын учууталлара «Билиибит кыһата» диэн оскуола 70 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт дьоҕус кинигэни бэлэхтээбиттэрэ. Онно учууталлар испииһэктэригэр сэрии ыарахан сылларыгар үлэлээбит, көһөрүллэн тиийбит Чурапчы оҕолоро саамай махталынан ахтар учууталларын – Ксения Алексеевна Харитонова (1922-2014) уонна Гаврил Николаевич Баишев (1921-1982) ааттара суоҕа...

  • 3
  • 0
  • 0
  • 1
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением