Уопсастыба

Калмыктар Сахсааҕа, субаттар Араҕас Атыырга

Хаһаайыстыба эт боруодаҕа идэтийэр калмык боруода сүөһүтүн бэһис сылларын иитэр. Бу боруода Саха сиригэр бастаан аҕалылларыгар технологиятын быһыытынан, баайыыта суох уонна төһө да бэйэлээх кыһыҥҥы тымныыга таһырдьа көҥүл киирэ-тахса сылдьыахтаах диэн этэ. Ол эрээри, ону тутустахха аска-үөлгэ хор буолсу, оту сииллэринээҕэр тэпсэллэрэ элбииһи диэн, «бөртөлөр» Харыйалаах арыытыгар хотон тутан, хара бастакыттан долбурукка баайан аһаппыттар. Ону атыҥыраабатахтар, бэркэ кыстыыр, кулун тутартан ойбоҥҥо уулуур эбиттэр.

– Калмык сүөһүтэ биир дьиктилээх: тыһаҕаһыгар ыран хаалар, ол иһин, убаһа курдук, ийэтин эмэ сылдьар кэмнэригэр идэһэлэнэр ордук эбит, – диэн этэр биригэдьиир-зоотехник Ульяна Семенова. – Онон ньирэйдэртэн аҕыйах тыһыны солбукка хаалларан баран, күһүн идэһэҕэ туттабыт, эттэрэ бэрт минньигэс, эмис, өссө тас сыалаах буолар. Саас, муус устар бүтүүтүгэр, быйылгы төрүөхтүүн 80 калмык сүөһүтүн Валентин Степановка туттаран, Сахсаа сайылыгар таһаарбыппыт. Оттон бэйэбит холмогордарбыт былырыыҥҥы оҕолорун, 320 субаны, Владимир Голоковка туттаран ыам ыйын саҥатыгар Араҕас Атыыр учаастагар көһөрбүппүт.

Ыанар ынах – үс сиринэн

Ыанньык ынахтар урукку сыллартан Уу Көхсүгэр уонна Куоһаҕаска сайылыыллар. Уу Көхсүн сайылыгар Раиса Борисова, Нина Анастатова уонна Анна Калитина ыанньыксыттыыллар, Евдокия Трофимова учуотчуктуур. Семен Новоприезжай бостууктуур. Куоһаҕас сайылыгар Саргылаана Осипова, Екатерина Иванова уонна Александр Афанасьев ыанньыксыттыылар, Валентина Трофимова учуотчуктуур. Егор Деляев бостууктуур. Ыанньык ахсаана элбээн иһэринэн уонна мэччирэҥ ноҕуруускатын чэпчэтээри, хаһаайыстыба иллэрээ сыл Мондурах учаастагар үһүс сайылыгын туттубута. Онуоха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сайылыктааһыҥҥа анал бырагыраамата тирэх буолбута. Манна Марина Татаринова уонна Николай Слепцов ыанньыксыттыыллар. Валерий Ефремов бостууктуур. Биир ыанньыксыт 36-40 ынахтаах, онон үс сиринэн барыта холбоон, 360 ыанар ынах сайылаан турар.

Үүт – турбанан

Хаһаайыстыба баазаны хаҥатыыга, үлэ усулуобуйатын тупсарыыга утумнаахтык үлэлиир. Ол курдук, быйыл үүт таһар массыынаны ылыммыт уонна сайылыктарга үһүөннэригэр (!) үүт ситимин таҥан туруорбут.  Үүт ынах синньиттэн быһа сойутарга түһэриллэр буолан, бөтүөннээх ыыр аппарааты соһортон-сыһартан ыанньыксыттар сынньаммыттар. Үлэлэрэ быдан чэпчээн, биирдии бэйэлэрэ ыыр ынахтарын ахсаана эбиллэн биэрбит, ол тэҥинэн хамнас да үрдээбит.

Иккис улахан сонунунан олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама чэрчитинэн, нэһилиэк дьаһалтата «Улахан Аан – Булгунньахтаах» айан суолуттан Уу Көхсүн ааһан, Куоһаҕаска диэри тиэрдэр суолу гравийдаппыта буолла. Кутуу суолланан, икки сайылык олохтоохторо хайдахтаах да улахан ардахха, иҥнибэкэ сылдьар буолбуттар. Аны Куоһаҕастан Мондурахха диэри тиийэр суолу «бөртөлөр» Михаил Павлов бааһынай хаһаайыстыбатын кытары кыттыһан оҥорорго былаанныыр эбиттэр.

Күҥҥэ 3,5 туонна

«Бөртө» сылгы собуота» ХЭТ үүтү ыаһыҥҥа өрөспүүбүлүкэҕэ урукку сыллартан инники күөҥҥэ сылдьар. Быйыл да бу көрдөрүү түһэриллибэтэх, «мэччирэҥ баар, үөн-көйүүр, кумаар, күлүмэн улаханнык түспэтэ, үчүгэй сайын буолла» диэн ыанньыксыттар үөрүүлэрэ улахан. Сыл саҕаланыаҕыттан атырдьах ыйын 23 күнүгэр диэри баалабыйынан 660 туонна 606 киилэ үүтү, ол эбэтэр биир фуражнай ынахтан 2001 киилэни ыабыттар.

Билигин үс сайылыгынан холбоон, күҥҥэ 3,5 туонна үүт ыанар. Ону Уу Көхсүгэр баар сыахха Анастасия Иванова кэргэнэ Леонидтыын астыыллар. Оттон Улахан Ааҥҥа баар кэмбинээккэ Анна Олесова Екатерина Ивановалыын бөһүөлэк ыалларын үүтүн тутан, үрүҥ ас арааһын оҥороллор. Ол барыта күн ахсын Покровскайга уонна Дьокуускайга атыыга бара турар.

Ынах 90 %-а сиэмэлэннэ!

Сүрүн дохуот үүттэн киирэр буолан, зоотехниктар ынах ыанар кэмин уһатарга, үүтү сылы эргиччи ыларга дьулуһаллар. Инньэ гынан, ынахтары алтынньы-сэтинньи ыйтан саҕалаан, от ыйын саҕаланыар диэри төрөтөллөр.

Өр сыллартан таһаарыылаахтык үлэлиир, уопуттаах техник-осеменатордар Надежда, Светлана Васильевалар сайылыкка үрдүттэн олорон үлэлииллэр. Ынахтар көҕүйэллэрин көрө сылдьаннар, кэмин куоттарбакка сиэмэлээн иһэллэр. Титиик ахсын анал муннуктаахтар, ханнык ыанньыксыт ханнык ынаҕа хаһан сиэмэлэммитин бэлиэтиир тэтэрээттээхтэр.

Мондурах сайылыгын ыанньыксыта Николай Слепцову быйыл Светлана Васильева осеменатордыырга үөрэппит, инньэ гынан Николай тус үлэтин таһынан, сайылыгын ынахтарын искусственнайдык сиэмэлиир.

– Билиҥҥи туругунан, ынах 90 %-а сиэмэлэннэ, ол эбэтэр 360 ынахтан 36 эрэ хойут төрөөбүт ынах сиэмэлэнэ илик. Бу нэдиэлэҕэ ректальнай көрүүнү ыыта, УЗИ-лаан, төһө ынах буоһаабытын бэрэбиэркэлии сылдьабыт, – диир Ульяна Степановна.

Бастыҥнар 200 киилэни үктүүллэр

Ньирэйдэри алта киһи көрөр, кинилэр хас биирдии бэйэлэрэ нуорма быһыытынан 55-тии ньирэйдээхтэр. Ол курдук, Уу Көхсүн сайылыгар Софья Аркадьева, Анисья Григорьева, Герман Аргылов уонна Владимир Никифоров, оттон Куоһаҕаска Ульяна Архипова уонна Елена Бочкарева үлэлии сылдьаллар.

Мэччирэҥ да үчүгэй, көрүү-истии да куһаҕана суох буолан, ньирэйдэр туруктара үчүгэй. Кыралары күҥҥэ үстэ, улахаттары иккитэ аһатар, үүт иһэрдэр уонна хааһы сиэтэр эбиттэр. Ый аайы ыйааһынныыллар. Сууккатааҕы эбиллии ортотунан 600-800 грамм буолар, бастыҥнар суукка устата биир киилэҕэ тиийэ төлөһүйэллэр. Эрдэтээҥи төрүөхтэри көрөр-истэр сылдьар Герман Аргылов ньирэйдэрэ 200-түү киилэни үктүүллэр!

Владимир Григорьев хаартыскаҕа түһэриилэрэ