Уопсастыба

Юлия Ущницкая, уһуйааҥҥа иитээччи көмөлөһөөччүтэ, Дьокуускай:

– Кырдьыгынан эттэххэ, мин дьокутааттар туох боломуочуйалаахтарын, тугу гыныахтаахтарын чопчу билбэппин. Социальнай ситимнэринэн, интэриниэтинэн ааҕан көрдөххө, бүддьүөтү ылыналлар, бырабыыталыстыбаҕа сорудах биэрэллэр, сыана быһаллар быһыылаах. Биир бэйэм, 2018 сыллаахха аан бастакытын быыбарга кыттыбытым. Онно олорор сирбинэн куорат думатыгар, Ил Түмэҥҥэ уонна арааһа, Госдумаҕа дьокутааттары талбытым быһыылааҕа. Уопсайынан, мин бэлиитикэттэн эҥин ыраах соҕуспун. Дьокутаакка туруорсуохха сөбүн туһунан хата эйигиттэн иһиттим. Чэ, бу олорон, арай дьокутааттарым тиийэн кэлэн, тугу туруорсарбын, ханнык боппуруоһу быһаартарарбын этэллэрэ буоллар... Биир бастакынан ийэ уонна бэйэм оҕо саадыгар үлэлиир киһи быһыытынан, уһуйааҥҥа уонна оскуолаларга тоҕо миэстэ тиийбэтин, тоҕо наһаа бытааннык быһааралларын (уопсайынан, быһаараллар дуу, суох дуу) ыйыталаһыам этэ. Иккиһинэн, элбэх оҕолоохторго бэриллибит сир учаастактарыгар тоҕо туох да инфраструктура оҥоһуллубатын, уопсайынан, кураанах сиргэ учаастак сыыһын биэрэллэрин быһаартарыам эбитэ буолуо. Оттон Госдума дьокутааттарыгар Өлүөнэ күргэтин тутуутун уонна дьэллик ыттары дьаһайыы туһунан тугу туруорсубуттарын ыйыталаһыам этэ.

Сайыына Шеломова,  Успуорт министиэристибэтин үлэһитэ:

– Биир бэйэм тус кыһалҕабынан, ыарахан кэммэр Ил Түмэн дьокутаатыгар хантан да көмө көрдөһөр кыаҕа суох буолан көрдөһүүлээх тиийэ сылдьыбытым. Онуоха наһаа үчүгэйдик сүбэлээн-амалаан, ийэлии бүөбэйдээн, кыһаллан, күүс-көмө буолбуттара. Онон махталым муҥура суох. Дьокутааттар чахчы норуот туһугар үлэлииллэр эбит диэн сонно итэҕэйбитим. Киһи олох ыксал тирээтэҕинэ, суһаллык хантан да көмө күүппэт буоллаххына, холобур, чугас киһиҥ эпэрээссийэтигэр, эмтэнэригэр быыс-хайаҕас булан, кэпсэтиитин ыытарыгар сүбэлэттэрэ тиийиэн сөп. Маны таһынан, суол-иис тутуутун, хаарбах дьиэ бырагырааматыгар киирсэргэ уо.д.а. кыһалҕалары быһаартара тиийиэххэ сөп дии саныыбын. Онуоха дьокутаат, кини үлэһиттэрэ, фракция туһааннаах харданы биэриэхтэрэ.

Валерия Коротова, Дьокуускай куорат дьиэ-уот сыһыаннаһыыларын департаменын сүрүн исписэлииһэ:

– Муниципальнай сулууспалаахтар үлэһиттэрин хамнаһын үрдэтэргэ туруорсуом этэ. Биһиэхэ МРОТ-тан арыычча өнүйэр хамнастаах элбэх. Холобур, отдел начаалынньыга бириэмийэтин эҥин холбоон 50 тыһ. солк. ылар. Күн-түүн сыана үрдүү турар дии. Бу ахсынньыттан хомунаалынай өҥө 9 бырыһыан үрдээри турар.

Биһиги наһаа улахан ноҕоруускаҕа, эппиэтинэскэ көмүллэн олоробут, үлэһиттэрбит өр иҥнэн үлэлээбэттэр, элбэх хамнастаах, налыччы үлэлээх сиргэ куота тураллар. Оттон ол нэһилиэнньэҕэ муниципальнай уонна судаарыстыбаннай өҥөнү кэмигэр, хаачыстыбалаахтык оҥорорго улаханнык дьайар. Онон бу боппуруоһу куорат уонна Ил Түмэн дьокутааттара туруорсаллара буоллар.

Куораппытыгар суол тутуутун хаамыытын үчүгэйдик бэрээдэктииллэригэр этии киллэриэм этэ.  Билигин Дьокуускайга массыына туох да дуона суохтук элбээтэ, эбиитин куорат киинэ сабыылаах турар. Суол бэрээдэгин кэһэн туран, массыыналарын хаалларалларын тоҕо ыстырааптыыр стоянкаҕа (чуолаан Главпочтампт, IT-паарка эргин) илдьибэттэрий? Ону тоҕо хонтуруоллаабаттарый?

Николай Сидоров, Сунтаар улууһа, биэнсийэлээх:

– Мин «Якутскэнерго» тэрилтэ үлэтин-хамнаһын бэрэбиэркэлэтиҥ уонна бу тэрилтэҕэ сыһыаннаан миэрэлэри ылларыҥ диэн Ил Түмэнтэн уонна бырабыыталыстыбаттан туруорсуом этэ. Үйэм тухары ханна да халбарыйбакка төрөөбүт дойдубар олорон, үйэбин моҥоон эрэбин. Бүлүү ГЭС үлэҕэ киириэҕиттэн, биһиги оройуоммутугар уот холбонон, кэлин үрдүк күүрүүлээх уот лииньийэтэ тардыллан, уотунан ититиигэ холбоммут. Ол эрээри, онтубут кыайбат, элбэх ыалы холбооботтор. Уоппут сотору-сотору арахсар. Саас буолла да, былыргы курдук 8-9 ч. уота суох олоробут. Аны туран, сыл аайы хатыланар хартыына! Туох үлүгэрдээҕин өрөмүөннээн бүппэттэрий? Аны, кыһыннары кытары араараллар. Дьиэбит тоҥуо диэн ол долгуйуута. Уопсайынан, бу монополист тэрилтэ үлэтин бэрээдэктиэхтэрин наада. Ил Түмэҥҥэ бу тэрилтэ үлэһиттэрэ дьокутааттыыллар диэн истибитим. Баҕар, олор утарсаллара буолуо...

Аны туран, алмаас булуллубут Сунтаар сирэ өтөрүнэн гааска холбонор сибикитэ суох. Ыаллыы Ньурбаҕа тиийэр диэн буолбута. Мииринэйгэ, Ленскэйгэ гаастаахтар. Оттон биһиэхэ кэлэр да былаана торумнаммат. Туох атаҕастабылай?

Тыа хаһаайыстыбатыгар сы­һыаннаан этиилээхпин. Тоҕо быйыл чэбдигирдии бырагырааматын быһан быраҕан кэбистилэр? Саха Сиригэр кыстыкка бэрт уустуктук киирдибит, дьылбыт хайдах түмүктэниэ да биллибэт. Бу үлүгэргэ чэбдигирдии бырагырааматын сарбыйбыттара киһи өйүгэр батан киирбэт. Манна дьокутааттар туох санаалаахтарый?

Надежда Ефимова, Хаҥалас улууһа, Булгунньахтаах:

– Мин ыйытыыбын Хаҥалас улууһун дьокутааттарыгар туһаайыахпын сөп. Билигин биһиги улууспутугар туризм күүскэ сайдар. Ол эрээри, нэһилиэккэ киирэр суолбут, логистика, уопсайынан, инфраструктура олох сайдыбат. Суолбут былыргы үйэтээҕи – буор кутуу. Оттон дойдубутугар БКАД диэн бэртээхэй национальнай бырайыак үлэлиир дии. Тоҕо дьокутааппыт суолу аспааллааһыҥҥа этиилээх тахсыбатый? Нэһилиэнньэ бэйэтэ да суолу аспааллыырга харчы сыыһын хомуйуо этэ, буоларга-буолбакка хомуйабыт дии. Оттон дьокутааппыт Хаҥалас улууһугар туризм сайдарыгар интэриэстээх инвесторы да булуон сөп этэ. Суол – сайдыыны түстүүр биир сүрүн тымырбыт буоларын умнумуоҕуҥ. Хаҥалас нэһилиэктэригэр киирэр суол киһилии буоллаҕына, туристар тоҕуоруһуохтара, үлэ миэстэтэ тахсыа, нэһилиэнньэ дохуота улаатыа этэ. Дьиҥэ, өрөспүүбүлүкэ суолталаах «Умнас» суолу оҥорооччулартан көрдөһөн, тиэхиньикэлэрин уларсан киирэр суолбутун оҥоруохха сөп этэ дии саныыбын. Холобур, Булгунньахтаахха аспаал суолу мин эһэм уурбута. Ол кэнниттэн 2021 сыллаахха Улахан Аан кыраныыссатыгар диэри БКАД чэрчитинэн биирдэ оҥорбуттара. Ол тиэхиньикэлэрэ дьаһалта иннигэр таах турбуттара. Таах турар тиэхиньикэни тааҕыта уларсыахтарын сөп этэ буоллаҕа. Саатар бөһүөлэк иһинээҕи уулуссаларбытын тэҥнээн, гравий куттаран...

Нэһилиэнньэни көҕүлүүргэ дьокутаат эмиэ күүскэ ылсан үлэлиэхтээх. Биһиэхэ дьоммут судаарыстыба халлаантан харчы түһэрэрин, тугу эмэ «дук» гынарын манаан баран олорорго үөрэнэн хаалбыттар. Олох көҕө суохтар. Ол иһин, нэһилиэк, улуус дьокутааттара быыбардааччыларын «уһугуннарыахтарын» наада. Отчуокка эрэ кэлэн барарга, нэһилиэнньэ «утуйа» сытарыттан төттөрүтүн үөрэргэ үөрэнэн хаалбыт курдуктар.

Туйаара Алексеевна, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Мэлдьэхси оскуолатын учуутала:

– Мин бу күннэргэ саха тылын, литэрэтиирэтин уонна төрүт култуура учууталларын сийиэһигэр делегат буолан кэлэ сылдьабын. Тэрээһин саҕаланыыта үчүгэй. Отут сылы быһа үлэлээн кэлбит тылбыт сокуонун саҥардарга этии киллэриэм этэ. Онуоха саха тылын учууталларыттан этии хомуйан, туһаналлара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. «СӨ судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама үбүлээһинэ 100 мөл. солк. аччыа суохтаах диэни үөрэ иһиттибит. Онуоха бу бырагыраама строкатыгар төрөөбүт тыл учууталларын, уопсастыбанньыктар көҕүлээһиннэрин өйүүргэ грант киллэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Онон дьокутааттар бу бырагырааманы оҥорор уонна толорор былаас уорганыгар туруорсаллара буоллар бэрт буолуо этэ.

Маны таһынан, арыгы атыытын хонтуруоллууллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. «Трезвые села» диэн бырагыраама олох үлэлээбэт. Онно 200 тыһ. солк. көрүллэр диэн истибитим. Онтон тугу иэҕэн ылыаххыный? Онон бу боппуруоһу хайдах эрэ атыннык көрөрөгө дьокутааттарбыт туруорсаллара буоллар.

Василий Артемьев, урбаанньыт, Амма улууһа:

– Мин тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥоруунан дьарыктана сылдьыбытым уонна «кэбис эбит» диэммин куоппутум. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга үгүөрү үп көрүллэр, оттон онно тиксэр боростуой киһиэхэ олус уустук. Уопсайынан, ТХМ уонна урбаан министиэристибэлэрэ көмө харчыны тыырыыларыгар мэхэньиисимнэрин арыый уларыталлара буоллар диэн этиилээхпин. Мин көрдөхпүнэ, ити өйөбүллэри куруук ылар дьон эрэ ылаллар. Оттон чахчы баҕалаах уонна наадыйар дьон кыайан тиксибэккэ хаалабыт. Онон бу боппуруоһу дьүүллэһэргэ сис кэмитиэт урбаанньыттары кытары сирэй көрсөн олорон, этиилэрбитин хомуйан дьүүллэһэллэрэ буоллар.

Дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын өттүгэр олус элбэх ыйытыылар бааллар. Онтон биир сүрүнүн туруорсуу быһыытынан биэриэм этэ. Ол – маһынан оттуллар дьиэлэргэ субсидия харчытын улаатыннаран уонна кэҥэтэн биэрэллэрэ буоллар диэн. Билигин маһы атыылаһыы, тиэйтэрии сыаната олус улаатан турар. Баһаар буолбут сирдэригэр сууллубут маһы нэһилиэнньэҕэ оттукка диэн босхо бэрдэрэр тоҕо сатамматый? Ойуурбут да ыраастаныа этэ буоллаҕа.

3 саастарыгар диэри оҕолорго босхо эминэн хааччыйыы диэн баар. Босхо эми ырысыабынан суруттаран ылаары гыннахха, наар «суох» аатырар. Ити оҕо үүтүгэр эмиэ сыһыаннаах. Онон бу боппуруоһу хонтуруолга ылаллара буоллар. Көрүллүбүт харчы ханна тиийэрий? Тоҕо кэмигэр ылбаппытый?

Түмүкпэр биир этиилээхпин. Эһиил Ил Түмэн дьокутааттарын талыахтаахпыт. Баартыйаттан барар дьокутааттары нэһилиэнньэ сыаналыырыгар фракциялар туох эрэ саҥа ньыманы, холобур «балльно-рейтинговая система» курдук киллэрэллэрэ буоллар уонна баартыйатын «таҥнарбыт» дьокутааты быыбарга киллэрбэттэрин курдук оҥороллоро буоллар, ол ордук чиэһинэй буолуо этэ.