Уопсастыба

Салайар үлэ саҕаланыыта

(1958-1962 сс.)

Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн 1945-60-с сылларга олоҕу чөлүгэр түһэрии дойду үрдүнэн ыытыллыбыта. Үөрэх-иитии систиэмэтигэр 1958 с. ССРС-ка тахсыбыт сокуоҥҥа олоҕуран, РСФСР-га «Об укреплении связи школы с жизнью и о дальнейшем развитии системы народного образования в РСФСР» диэн 1959 с. муус устар 10 күнүнээҕи сокуон олоххо киириитэ саҕаламмыта.

Биһиги, сэрии кэнниттэн үөрэммит көлүөнэ, оскуола дьиэтэ тымныы, үөрэх тээбиринэ тиийбэт, кыраһыын лаампатын эбэтэр чүмэчи уотугар үөрэнии кыһалҕатын эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Дьэ, ити кэмҥэ Михаил Спиридонович учууталлары үөрэтэн-такайан таһаарар тэрилтэ салайааччытынан, Бүлүү педучилищетын дириэктэринэн анаммыт. Кини 30 саастаах, Өлөөҥҥө, Кэбээйигэ, Дьокуускайга учууталлаабыт, 13 сыл үлэ ыстаастаах кэлбит. Михаил Спиридонович үлэҕэ киирэригэр училище дьиэтэ, үөрэх-иитии туруга хайдах этэй? Ол туһунан бу курдук ахтар: «Мин 1942-45 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэммитим. Онтон 13 сыл буолан баран дириэктэрдии тиийбитим. Училищам кур бэйэтэ кубулуйбакка турар эбит этэ. Соһуйбутум даҕаны, хомойбутум даҕаны. Үөрэнээччилэр уопсайдара диэн, били, мин олорбут  баара-суоҕа 4 хостоох дьиэм. Онон куорат ыалларыгар мас, муус булан биэрэн туран куортамныыгын. Биир да массыына суох, 10 аттаахпын. Олорунан икки-үс көстөөх сиртэн оттук маһы таһабыт. Муусукаҕа үөрэтии диэн суоҕун кэриэтэ. Икки учуутал мандолинаҕа үөрэтэллэр. Физкультурнай саала диэн суоҕун курдук суох. Чэ, быһата, саҥалыы олох тыына тэйиччинэн сылдьара».

Маннык ыарахан туруктаах үөрэх тэрилтэтигэр саҥа салайааччы туох-ханнык иннинэ былаан оҥостон саҕалаабыт. Бастатан туран, үөрэнэ кэлбит ыччат олорор дьиэлэрэ, үөрэнэргэ эбии тутуулар киирбиттэр.

«Үөрэх министиэристибэтин кытта кэпсэтэн, 1959 с. сайыныттан ыла сайыҥҥы интэринээти тутан, оҕолору тутууга, өрөмүөҥҥэ үлэлэтэр буолбуппут. Инньэ гынан устудьуоннар күүстэринэн хас сайын аайы дьиэ туппуппут, ол иһигэр  спортивнай сааланы, остолобуойу. Аҕыйах сыл иһигэр олорор дьиэнэн толору хааччыммыппыт».

Биһиги 1962 с. үөрэххэ туттарса кэлэрбитигэр, устудьуоннар олорор 4 уопсай дьиэлэрэ, остолобуой, мастарыскыай уонна пришкольнай учаастак бааллара.

Училищены саҥа таһымҥа таһаарыы (1962-1966 сс.)

1962 с. сэттис кылаас базатыгар 200-тэн тахса ыччат туттарсыбытыттан, 60-ча киһи үөрэххэ киирбиппит. «А» уонна «Б» бөлөххө араараннар, биһиги икки куурсунан үөрэммиппит. Киирии эксээмэннэр: нуучча тыла, ахсаан.

Ити тургутуулары этэҥҥэ ааспыппыт кэннэ, аны «слух бэрэбиэркэтэ» буолла. Дьэ, ити курдук, муусуканы истэр, ыллыыр дьоҕурбутун бэрэбиэркэлэтэн, үксүбүт байаан кылааһыгар анатан, кэрэ дорҕоон үөрэҕэр сыстар суолбут аһылынна. Аны оскуолаҕа уруһуй уруога буолар эбит буоллаҕына, манна изо диэн аатырар эбит. Учууталбыт Валерий Ильич Цымбулов бастакы уруокка кэрэ хартыыналары көрдөрөн баран: «А вот это скульптура», – диэн баран, сыгынньах киһи турар ойуутун күөрэччи туппутугар, 15-16 саастаах кыргыттар сарылаһа түһэн баран, үөрэнэр остуолбут анныгар дьылыс гынан хааллыбыт. Хор, оннук дьон тиийээхтээбиппит. Биир бэйэм учууталларбыт барахсаттар аһынар, сөҕөр, сонньуйар көрүҥнэрин өйдөөн хаалбыппын.

Эстетическэй иитии. Ити курдук таһымнаах, ол эрээри билиэн-көрүөн баҕалаах, инникигэ сырдык эрэллээх эдэркээн дьону учуутал дьоһуннаах идэтигэр үөрэтии, уһуйуу саҕаламмыта.

«Училищеҕа мин инструментальнай оркестрга дьарыктаммытым. Республикатааҕы үһүс бэстибээлгэ дипломант аатын ылар чиэстэммиппит. Онно оонньообуппутун республика араадьыйатынан биэрбиттэрэ. Ол олус үөрүүлээх этэ. Салайааччыларбыт И.С. Минич, Э.В. Миронов музыка алыптаах дорҕооннорун өйдүүргэ уһуйбуттара. Ол кэлин республикатааҕы Музыка үрдүкү оскуолатыгар үлэһит буоларбар улаханнык көмөлөспүтэ» диэн ахтыбыт Муусука үрдүкү оскуолатыгар иитээччинэн ситиһиилээхтик үлэлээбит А.С. Крылова.

«Петр Петрович Петров музыкальнай грамотаҕа үөрэтэрэ. Бастаан тугу да билбэт киһи бүтэрэрбэр кыра айымньылары баяҥҥа оонньуур буолбутум. Икки сыл училищеҕа Тараховскай тэрийбит национальнай оркестрыгар сылдьыбытым» диэн сылаас тылынан ахтар Е.К. Прокопьева-Григорьева.

Уруһуй, изо уруогар В.И. Цымбулов, ырыа, музграмота  уруоктарыгар В.Д. Каратаева (Житова), А.В. Тихонов, Е.Д. Олбутцева, В.Ф. Корженевская, муусука үстүрүмүөнннэригэр В.И. Санников, В.И. Семенов, И.С. Минич, Э.В. Миронов биһиги кууруһу үөрэппиттэрэ. Кинилэр сырдыгы, ырааһы, кэрэни сахпыт кыымнара биһиги олохпут устатыгар сылдьар, абылаҥнаах кэрэ дорҕооннор, дьүһүлгэннэр олохпут ис хоһоонун байыталлар, тупсараллар, киһилии киһи аартыгар сирдииллэр, аан дойду ускуустубатыгар суол тэлэллэр. 

Спорду сайыннарыы. Михаил Спиридонович үлэтин саҕалыырыгар спорт саалата да суох эбит буоллаҕына, кини үлэлээбит сылларыгар ыччаты эргиччи сайыннарыы биир хайысхатынан спорт буолбута. Баскетболисткаларбыт хамаандалара Үһүк Илиҥҥэ тиийэ ситиһиилээхтик оонньуур буолбуттара.

Мээчиккэ, хайыһарга, теннискэ, сүүрүүгэ училище сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэннэрэ, киһи быһыытынан аламаҕай майгылаах, чаҕылхай, кэрэ кыргыттар Галина Максимова, Анна Крылова, Евдокия Прокопьева, Анна Дьяконова, Елена Спиридонова, Роза Аргунова, Аграфена Сидорова, Клара Кутукова, Дария Ядрихинская, Татьяна Слепцова ааттарын оччолорго училищеҕа үөрэммит  ыччат  бары билэллэрэ. «Физкультура учууталлара А.Г. Тобохов, Д.Г. Максимов үөрэтэннэр, эрчийэннэр, мин урут хаһан да спордунан дьарыктамматах киһи сүүрэр, хайыһардыыр, гимнастиканан дьарыктанар, баскетболлуур, волейболлуур буолбутум» диэн ахтыбыт Е.К. Прокопьева-Григорьева.

Тиэхиникэни үөрэтии. Олох сайдыытынан көрөн, үөрэтии тиэхиниичэскэй сириэстибэлэринэн туһанарга анал биридимиэттэр бааллара. Ол туһунан Михаил Спиридонович эмиэ санаа эргимтэтэ оҥостон, дьулуһан туран туруулаһан, олоххо киллэрбитин ыстатыйаттан билсэбит: «Техническэй средстволар киэҥник туттуллар көрүҥнэринэн звукотехника, радио, кино, телевидение, фильмоскоп уо.д.а. буолаллар».

«Физикаҕа В.М. Шадрин үөрэппитэ. Маны таһынан фото уруогун биэрбитэ. Мин хаартысканан үлүһүйэн дьарыктаммытым. Бэйэбит түһэрэр, бэчээттиир, глянецтыыр этибит. Онтубут кэлин үлэбитигэр, олохпутугар туһалаабыта. Химияҕа, техсредстволарга, киинэ уруоктарыгар Марк Михайлович Михайлов үөрэппитэ. Кини такайан үөрэппит техсредстволарын ким да көмөтө суох бэйэм туттан уруоктарга туһанарым» (Т.Н. Жерготова (Полускина) ахтыыта).

Саҥаны киллэрии. Оччолорго Занков ньымата саҥа киирэн эрэрэ. Саҥа бэчээттэммит «Педагогическай энциклопедия» туомнарын сүбэлээн атыылаһыннарбыттара. К.С. Чиряев педагогиканы, Т.И. Болурова психологияны үөрэтэллэригэр мэлдьи “саҥа методика” дииллэрин өйдүүбүт.

«Методистарбыт олус ирдэбиллээх этилэр. Практикаҕа биэрэр уруоктарбыт хас биирдии тылын, тугу саҥарарбытын, санаа ситимин эрдэ кичэйэн көрөллөрө, бэлэмнииллэрэ. Уруокпут былаанын, көрдөрөн үөрэтэр матырыйаалбытын методист илии баттааһына, көҥүлэ суох туттубат этибит» диэн ахтар кууруспут биир чаҕылхай кыыһа Г.С. Максимова.

Биһигини кытары үөрэммиттэртэн саҥаны олоххо киллэрэргэ тус көрүүлэрин үөрэх быраактыкатын кытары дьүөрэлээн, көдьүүстээх түмүгү ситиспит, бэйэлэрин уопуттарын сырдатан, биир идэлээхтэригэр ыстатыйанан, кинигэлэринэн тарҕаппыт уонтан тахса учууталлаахпыт. Кинилэр истэригэр саҥа ааҕар оҕоҕо анал босуобуйа ааптара М.С. Аввакумов, үөрэх-иитии мэтиэдьикэтигэр араас босуобуйалар, кыраайы үөрэтэр кинигэлэр  ааптардара А.Ф. Сивцева, Р.Н. Платонова-Прокопьева, А.И. Полятинская-Матвеева, У.Е. Леонтьева, В.И. Захаров, Р.Г. Аргунова-Захарова, Т.А. Харитонова-Игнатьева, Д.С. Тирютина-Яковлева, п.н.х. Е.П. Чехордуна, хастыы да хоһооннорун  кинигэтин Ю.В. Потапов, В.Г. Тужилкина-Тельник таһаартардылар. СӨ «Педагогическай энциклопедиятыгар» аҥаардас биһиги куурустан, биллэринэн, 9 учуутал киирбитэ – үөрэппит учууталларбыт үлэлэрин түмүгэ.

Үлэнэн иитии. Михаил Спиридонович салайар кэмигэр үлэ биһиги олохпут-дьаһахпыт хаачыстыбатын быһаарбыт, үрдүк көдьүүһүн ситиспит, бары өттүнэн айар-тутар (созидательный) үлэ-хамнас буолбут эбит.

Юрий Васильевич Потапов ахтыытыттан:  «Куораттан син тэйиччи соҕус өрүс нөҥүө өттүгэр турар сиргэ 25 оҕону уокка оттор мас бэлэмнээһинигэр ыыттылар. Биһиги, холкуос оҕолоро, үлэлии үөрүйэх буоламмыт, оччо ыарырҕаппатыбыт. Ый курдук үлэлээн, Коля биһикки 540 куб маһы кэрдэммит, харчы бөҕөнү аахсыбыппыт... Мин үөрэх кэнниттэн сайын аайы хааламмын, бэйэбит биригээдэ тэринэн, мас кэрдэрбит. Ол иһин үөрэнэр кэммэр дьоммуттан харчы ылбакка, бэйэбин бэйэм көрүнэн үөрэммитим. Онтон олус үөрэбин уонна астынабын».

«Оттук маспытын бэйэбит кэрдинэбит. Дьэ, ол буолара бырааһынньык тэҥэ үөрүүлээх-көтүүлээх, өрө көтөҕүллүүлээх үлэ диэн. Бары үлэлиирбит. Учууталлардыын кытта. Ол түмүгэр оттук маһынан училище үлэһиттэрин барыларын хааччыйар буолбуппут уонна өссө сорох кыаммат тэрилтэлэргэ көмөлөһөрбүт» (М.С.Иванов ахтыытыттан).

«Бары кэриэтэ интэринээккэ олорбуппут. Хос аайы уонтан тахсалыы этибит. Хоспут ортотугар оһохтооох. Ону иккилии буолан дьуһуурустубалаан, маспытын бэйэбит эрбэнэн, хайытан оттунарбыт» диэбит Е.К. Прокопьева.

«Оччолорго студенческай тутар этэрээттэр диэннэр тэриллэ илик этилэр. Үөрэнээччилэри үлэҕэ үөрэтэрбит, сайыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр тутууга үлэлэтэрбит туһунан «Учительская газета» хаһыакка суруйбутум. Студеннары сайын илии үлэтигэр киэҥ далааһыннаахтык, тэрээһиннээхтик туһаныахха сөп эбит диэн идиэйэ киирэригэр, баҕар, оруоллаах да буолуохпутун сөп эбит диэн бу кэлин саныыбын» (М.С.Иванов ахтыытыттан).

Биир санааҕа түмүү, эргиччи сайыннарыы. Бастакы кууруска өрөспүүбүлүкэбит бары муннугуттан мустубут оҕолору биир санааҕа киллэрэн, биир сыалга түмэр уустук үлэни хайдах тэрийбиттэрэй? Оччотооҕу кэмҥэ олох-дьаһах Саха Сирин үрдүнэн биир тэҥ, ол сиэринэн, өйбүт-санаабыт, тылбыт-өспүт, таҥаспыт-саппыт тас да көрүҥмүтүгэр, ис даҕаны турукпутугар көстө сырыттаҕа. Ону эмиэ ыччаттар ахтыыларыгар ааҕабыт.

«Студеннар иллээх биир кэргэҥҥэ түмсэн, туохха барытыгар көхтөөх буола иитиллэллэригэр кыһанарбыт. Ол ону ситиһэргэ сүрүн төһүү быһыытынан спорду, самодеятельноһы, үлэни туһанарбыт. Курстарынан куоталаһыннарарбыт. Хас биирдии группа сылга биирдэ училище иннигэр кэнсиэр туруоруохтаах. Оо, кэнсиэртэр олус да көхтөөхтүк, тардыһыылаахтык бараллара, сатыырдыын-сатаабаттарын бары кытталлара, саҥа талааннар арыллаллара. Ити түгэн учуутал иитэр үлэтигэр хайдахтаах курдук наадалааҕын этэ да барыллыбат. Аны ол туруорбут кэнсиэртэрин хайаан да Бүлүү, Үөһээ Бүлүү ханнык эбит нэһилиэгэр тахсан көрдөрүөхтээхтэр. Ол нэһилиэнньэни, тыа дьонун кытта үлэлииргэ, тыа сирин олоҕуттан тэйбэт, араҕа, куота сатаабат тыыҥҥа иитэрэ» (М.С.Иванов ахтыытыттан).

Кэлин кыраайы үөрэтээччи буолан, элбэх кинигэ ааптара, иистэнньэҥ, норуот маастарыгар тиийэ үүммүт Т.А. Харитонова-Игнатьева суруйар: «Училищеҕа элбэххэ да үөрэтэллэрэ: чистописаниеҕа, уруһуйдуурга, музыкальнай инструмеҥҥа оонньуурга, нотанан ыллыырга, хаартыскаҕа түһэрэргэ, иистэнэргэ, гимнастикаҕа, үҥкүүлүүргэ, киинэҕэ устарга, бэрээдэктээх буоларга. «Акаары оҕо диэн суох, куһаҕан учуутал баар, оҕо хайаан да билиэхтээх, учуутал актыбыыс буолуохтаах, бэйэтин өрүү сайыннарыахтаах» диэн өйдөбүлү иҥэрэн таһаарбыттара. Элбэххэ үөрэппит, биһигини таптаан, бүөбэйдээн, өйөөн даҕаны, олохпут суолун булларбыт кыһабыт бары үлэһиттэригэр махталым муҥура суох».

Кырдьыга даҕаны, бары учууталларбыт бииртэн биир кэрэлэр, үтүөлэр. Химияны, техсредство араас көрүҥүн М.М. Михайлов, физиканы уонна хаартыскаҕа түһэрии албастарыгар В.М. Шадрин, ахсаан араас мындырыгар П.П. Петров, В.И. Крылова, Т.И. Александрова, биологияны  Т.Н.Прокопьева, нуучча тылын, оҕо литературатын Л.П. Бубякина, историяны К.К.Окоемов, педагогиканы К.С. Чиряев, психологияны Т. И. Болуров, уруһуйдуурга В.И.Цымбулов, физкультураны Д.Г. Максимов, А.Г.Тобохов, муусука алыптаах дорҕоонун арааран истэргэ, муусуканы таптыырга А.В. Тихонов, В.Д. Каратаева (Житова), Е.Д. Олбутцева, Л.И. Дохтуров, В.И.Санников, Н.И. Михайлов, В.И. Семенов, И.С. Минич, Э.В. Миронов, В.Ф.Корженевская төрөөбүт тылга Н.П. Дмитриев дириҥник хорутан үөрэппиттэрэ. Обществоведение, история уруоктарыгар олох уустук боппуруостарын Михаил Спиридонович өйдөнүмтүө гына быһаарарын умсугуйан истэрбит.

Кууруспут салайааччыта, амарах, холку майгылаах М.И. Захарованы дириҥник ытыктыырбыт. Мария Ивановна барахсан биһиги туспутугар төһөлөөх сүүрбүтүн-көппүтүн мэлдьи сыаналыыбыт. Кини кэргэнэ Р.Д. Попов, дуобакка улахан тириэньэр, биһиэхэ минералогияны үөрэтэн, Саха Сиригэр баар таастары билиһиннэрбитэ. Ол таастары көрөөрү, П.Х. Староватов тэрийбит мусуойугар сылдьан, кини туһунан кэпсээни истэр дьолломмуппут. 

Кылгастык да үлэлээтэр, З.Г. Томскаяны умнубаппыт. Учуутал В.М. Унаров драмискусство уруогун үөрэтэн, сыанаҕа оонньуурга такайбыта.

Кыһалҕаны кыайыынан түмүктээһин

(1967-1974 сс.) 

Биһиги 1966 с. училищебытын бүтэрэн баран, Мииринэй-Чернышевскай маршрутунан күүлэйдии барбыппыт. Бу сылы быһа эргиччи күрэхтэһэн бастаабыппытыгар ылбыт путевкабыт этэ. Бэркэ сылдьан, астынан аҕай күүлэйдии сылдьаммыт, бүтэрбит чугаһыгар үөрэммит училищебыт, субу аҕыйах хонуктааҕыта тахсан барбыт көмүс ньээкэ уйабыт, умайбыт сураҕын истэммит, уолуйуу, айманыы бөҕө буолбуппут.

М.С. Иванов ахтыыта: «1966 с. сайын Болгарияҕа туристыы сырыттахпына, үөрэнэр дьиэбит умайан хаалбыта. Ол үрдүнэн училище үлэлээбитин курдук тигинэччи үлэлии турбута – били туттубут уопсай дьиэлэрбитигэр үөрэммиппит.  1972 с. диэри.  Хомойуох иһин, үөрэнэр дьиэни тутан биэрбэккэ эрэйдээбиттэрэ».

400-тэн тахса үөрэнэр ыччат алта сыл устата үөрэнэр баҕаттан, дьиэ суоҕун кыһалҕатын аахсыбакка туруулаһан туран, кырачаан оҕону сырдыкка сирдиир, ааҕарга, суруйарга, суоттуурга үөрэтэр, киһилии киһи олугун түһэрэр барҕа баҕанан салайтаран, турууласпытын дириэктэр маннык сыаналыыр:

«Ол, кырдьыга, улахан охсуу этэ. Биһиги училище эрэ олоҕор буолбатах. Ити кэмҥэ биһиги училищебыт Саха Сирин үрдүнэн начаалынай кылаастар учууталларын бэлэмниир суос-соҕотох үөрэх заведениета буолан олорор кэмэ этэ. Үчүгэйгэ, үтүөҕэ өрүүтүн тардыстыы, кэтэмэҕэйдээбэккэ, туруоруммут соругу ситиһэргэ дьулурҕатык иннин диэки баран иһии – ол буолар биһиги коллективпыт үөрэнээччилэригэр иҥэрэргэ кыһаммыт биир бастыҥ хаачыстыбата. Бэйэҥ дьолгун, кэскилгин бэйэлээх бэйэҥ дьулуургунан булаҕын, ыараханы ыарахан диэбэт, көрөн турбат кытаанах санааҕынан оҥостоҕун. Ыччат итини өйдүүрэ наада. Бэйэбит кэскилбитин бэйэбит түстүүбүт!».

“Бэйэбит кэскилбитин бэйэбит түстүүбүт!” – кыһыл көмүс тэҥэ тыллар! Н.Г. Чернышевскай аатынан Бүлүү педучилищетыгар үөрэммит бары ыччат маннык өйгө-санааҕа уһаарыллан таҕыстахпыт дии. Ол да иһин училище албан аата үөрэнээччилэринэн аатырар. Ол курдук, 1966 сыллаахха  53 ыччат бүтэрбиппит. 50 сыллаах үбүлүөйбүтүгэр анаан таһаарбыт кинигэбитигэр кинилэртэн 32 киһи туһунан иһитиннэриилэр  киирбиттэрэ. Бу дааннайдарга тирэнэн, холбуу тутан, түмэн көрдөххө, маннык: СӨ үтүөлээх учуутала – 2, РСФСР уонна СӨ үөрэҕириитин туйгуна –  17, РФ уонна СӨ үөрэҕириитин Бочуоттаах үлэһитэ –5, «Саха-Азия оҕолоро» уонна «Барҕарыы» фонд стипендиата – 3, Учууталлар учууталлара, методист-учуутал – 12, кинигэ, босуобуйа ааптардара – 10, педагогика билимин хандьыдаата – 1, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ – 1, СӨ норуот маастара – 2, Сунтаар, Таатта, Мэҥэ Хаҥалас, Нам улуустарын Бочуоттаах гражданнара – 5 киһи.

Мин санаабар, бу биир куурус учууталларын ситиһиитэ кырата суох. Биһиги испититтэн «Ийэ Албан аата» уордьаннаах, «Ийэ буолуу» мэтээллээх дьүөгэлэрдээхпит.

Онон олох киэҥ аартыгынан дьоһуннук олорорго суолдьут сулус буолбут учууталларбытыгар уонна салайааччыбытыгар Михаил Спиридонович Ивановка-Багдарыын Сүлбэҕэ үйэбит тухары махтанабыт уонна бу толкуй санаабын эмиэ бииргэ үөрэммит дьүөгэбит З.Н. Григорьева-Мосова ыстатыйатынан түмүктүүбүн: «Үрдүк сайдыылаах, инники көрүүлээх, саха интеллегенциятын биир чулуу киһитэ М.С. Иванов ол сылларга училище дириэктэринэн үлэлээбитэ, умнуллубат суолу-ииһи хаалларбыт өҥөлөөх. Кини салайан үлэлэппит үөрэҕин кыһата төһөлөөх элбэх каадыры үүннэрэн, үөрэтэн таһаарбытын ааҕан сиппэккин. Училище үөрэтэр-иитэр педколлектива олус күүстээх, киэҥ билиилээх, үөрэтии таһымын дьиҥнээхтик баһылаабыт этэ. Ол иһин буолуо, күүстээх учууталлары бэлэмнээн таһаарарын туһунан Саха Сирин араас муннуктарыгар иһиллэрэ. Тус үлэҕэр эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыыга, үөрэтии ньымаларын баһылааһыҥҥа, бигэ сиэрдээх-майгылаах буолууга, учуутал диэн ааты үрдүктүк тута сылдьарга уһуйбут, олук уурбут күндү учууталларбытыгар барҕа махтал! Кинилэр ааттара училище историятыгар көмүс буукубанан суруллан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ааттана турдунар!».