Уопсастыба

Дойдубут биир сомоҕонон

Үбүлүөйдээх күнү көрсө, былырыын Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө биллэр бэлитиичэскэй диэйэтэл, СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ Вячеслав Штыров тус саайтыгар Саха Сирэ глобальнай уларыйыы кэмнэригэр көрүүлэрин туһунан бэйэтин санаатын үллэстибитин билиһиннэрэбит.

Өрөспүүбүлүкэ ханнык хайысхалары тутуһуохтааҕый?

Арассыыйа уонна аан дойду таһымыгар геннай инженерия уонна биотехнология сүрүн хайысхаларбытынан буолуохтарын сөп. Биһиги бу эйгэлэргэ инники тахсыахтаахпыт. Биллэн турар, манна элбэх хамсаныы наада эрээри, биһиэхэ сүрүн хайысхата быһаарыллан турар, ону кыайа тутарбыт наада. Ити биһиги тыыннаах айылҕабыт биологическай хамсааһыннарын уонна тыйыс килиимэт усулуобуйатыгар сөп түбэһэр кыаҕын кытта сибээстээх. Итиннэ мэлдьи чинчийиилэр ыытыллаллар, ону салгыыр наада – каадыры бэлэмнээн, эдэр дьону ыҥыран уонна чинчийии ньыматыгар болҕомтону тардан.
Иккис хайысха – энергетика. Итиннэ водород энергетикатын чопчулуур наада. Биһиэхэ гидроэнергетика саппааһа, уу добуочча баар. Хайаны байытыы хайысхатыгар биһиги кыахпыт улахан. Биһиги сир баайын үөрэтэргэ уонна баһылыырга атын систиэмэни айыахтаахпыт уонна туһаныахтаахпыт. Кэнники геологияҕа чинчийиилэрбитин умуннубут, ону сөргүтэр наада.

Биһиги IT-салааҕа ситиһиилэрдээхпит. Саха Сирэ үчүгэй физмат-оскуолалаах. Онон манна тэрили оҥоруу туһунан буолбакка, киһи мэйиитин үлэтин эрэйэр IT-технология хайысхаларын сайыннарар, ону атыылыыр туһунан толкуйдуохпутун наада. Холобур, бэйэбит IQ-тун (өйбүтүн) атыыга туруоран диэххэ сөбө дуу.
Билигин креативнай технологияларга улахан болҕомто ууруллар. Мин итиннэ киинэ, муусука, ойуулук, о.д.а. айар эйгэ өттүгэр туттуллар креативнай ньыманы этэбин. Ити өрөспүүбүлүкэҕэ олус суолталаах хайысхалар, тоҕо диэтэххэ, норуот дириҥ култууратыттан силистээх, «урбанизация» уонна глобализация соччо таарыйа илик. Креативнай бородууксуйаны туттар буолан иһиэхтэрэ, наадыйыы улаатан иһиэ. Итиннэ «Бачча ыарахан кэмҥэ Олоҥхо киинэ туохха нааданый?» дииллэр. Ол эрээри Олоҥхо киинин тутууну кытта биһиги креативнай индустриябыт сайдыа этэ буоллаҕа, онон уһаппакка, тутан кэбиһэр наада.
«Биһиги өрөспүүбүлүкэбит кэнэҕэски лиидэрэ хайдах буолуой?» дииллэр. Мин хас да сыл инникини өтө көрөр кыаҕым суох. Онон, чугас кэмнээҕи лиидэри көрөбүн. Кини олоххо көрүүтэ киэҥ буолуохтаах, туох идэлээҕэ – суолтата суох. Ол эрээри кини тугу барытын интэриэһиргиэхтээх, киэҥ билиитэ-көрүүтэ – кини сүрүн хаачыстыбата. Иккиһинэн, «рядовой» дуоһунаска үлэлии сылдьыбыт буолуохтаах. Ол дьону, олоҕу өйдүүрүгэр наада. Үһүс – ханнык баҕарар бэлиитик субу турар соруктарга охторо баар суол. Быыбара, эриэйтинэ... онон, кыра боппуруостар икки ардыларыгар, ол сүрүн үлэтэ буолан хаалар. Кыраны нөҥүө инникини көрөр, онно дьону сирдиир наада. Араас утарсыылар баар буолуохтара, дьыала онно буолбатах. Ол – салайааччы мииссийэтэ.
Биһиги, сахалар, нууччалар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар уонна да атын омуктар Арассыыйа сорҕото буолабыт, онон, Арассыыйа Федерациятын эрэ иһигэр сайдыахпытын сөп. XXII үйэҕэ хайдах туох буолуон билбэппин эрээри, дойдубут биир сомоҕотун харахпыт харатын курдук харыстыахтаахпыт.

Эҕэрдэ бастыҥа, иһирэх тыллар

Айсен Николаев, СӨ Ил Дархана:
– «Өрөспүүбүлүкэ комплекснай сайдыытын схемата – 2020» докумуону бэлэмниир кэмҥэ мин өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров хамаандатыгар киирэн үлэлээбит дьоллоохпун. «Бу бэйэтин да кэмигэр, билигин даҕаны ураты докумуон» диэххэ сөп. Сэбиэскэй кэм кэнниттэн Арассыыйаҕа маҥнайгы маннык хабааннаах докумуон этэ. Схеманы оҥорууга бырабыыталыстыба хайдах үлэлээбитин, Арассыыйа уонна өрөспүүбүлүкэ билимин институттара кыттыһан үлэлэспиттэрин билигин да өйдүүбүн. Онон, бу «2020 – Схема» оччотооҕу бастыҥ экэнэмиичэскэй өй-санаа түмүллүүтэ, ол саамай ыраас чыпчаала буолбута. Оччолорго, бу докумуону РФ бырабыыталыстыбатыгар дьүүллэһиигэ, премьер Михаил Фрадков «манна былааннаммыттан киһи мэйиитэ эргийиэх курдук» диэбит этэ. Ол курдук дьайыылааҕа, сүҥкэн соруктары туруорар докумуон.
Биһиги курдук киэҥ-куоҥ өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар туһуламмыт улахан соруктартан киһи мэйиитэ эргийиэн, тыына хаайтарыан сөп. Ону Москубаҕа мэлдьи өйдүүр-ылынар буолбатахтар. Вячеслав Штыров бэйэтин кэмигэр Москубаҕа өрөспүүбүлүкэ кыаҕын иһитиннэрбитэ, өйдөппүтэ, дакаастаабыта. Онон, хас да бүттүүн өрөспүүбүлүкэҕэ суолталаах бырайыак олоххо киирбитэ. Билигин да «Схема-2020» суолтата улахан. Кини ыыра киэҥэ бэрт буолан, барытын олоххо киллэрэр кыаллыбата. «Саха Сирин арҕаа өттүн сайыннарар бырайыак олоххо киирдэ» диэххэ сөп, 15 сыл иһигэр саҥа ньиэп-гаас салаата үөскээтэ. Биһиги билигин Схеманы олоххо киллэриигэ салгыы үлэлиэхпитин наада. Арай, кэм уларыйан, сороҕор атын мэхэньиисимнэри туттуохпутун наада. Аны Саха Сирин илин өттүгэр усулуобуйа тэриллэн, саҥа эбийиэктэр үлэҕэ киирэн иһиэхтэрэ.
Мин бэлитиичэскэй, салайар үлэм Вячеслав Штыров иккис болдьоҕор бэрэсидьиэнниир кэмигэр саҕаламмыта. Вячеслав Анатольевич – туох да улахан интеллектээх, үлэһит салайааччы. Кини уустук соруктары быһаарарыгар, суукканы суукканан утуйбакка эрэ үлэлиирэ, мөккүөрдээх, уустук боппуруостартан букатын чаҕыйбата. Мин лиичинэс, салайааччы быһыытынан үүнэн тахсыыбар кини оруола олус улахан диибин.

Александр Шестопалов, Алдан оройуонун баһылыга:
– Вячеслав Штыров аатын кытары элбэх көдьүүстээх бырайыактар, сүҥкэн тутуулар уонна бэлиэ эбийиэктэр олоххо киириилэрэ дьүөрэлэһэр. Кини оҥорбут оҥкулугар, билиҥҥи боростуойа суох усулуобуйаларга, Саха Сирэ иннин диэки эрэллээхтик барар, кыаҕын арыйар.
Тус бэйэм, Невер – Дьокуускай массыына суолларын магистралларын управлениетын салайар кэммэр, Вячеслав Анатольевичтыын араас тэрээһиннэргэ, үөрүүлээх бэлиэ да күннэргэ көрсөн турабыт. Кини балаһыанньаны биир кэлим тутар хабааннаах сыаллары туруорар ураты дьоҕура өрүү сөхтөрөрө. Бу сүрүн сыала – эрэгийиэн экэнэмиичэскэй кыаҕын күүскэ сайыннарыы.
Алдан оройуонугар үлэтинэн кэлэ сылдьан, Вячеслав Анатольевич сири-уоту бырамыысыланнас өттүнэн сайыннарыы кыһалҕаларыгар, экология өттүнэн куттал суоһаабатыгар, социальнай эйгэ сайдарыгар, үлэ өрөсүүрсэтэ улаатарыгар ураты кичэллээхтик сыһыаннаһара. Кини өйөбүлүнэн өр күүтүллүбүт социальнай эбийиэктэр, тиһигин ситэн, үлэҕэ киирбиттэрэ: Алдан куорат балыыһата, Алдан политехническэй колледжын үөрэтэр, лабораториялаах куорпуһа, онтон кэлин Алдан мэдиссиинэ колледжа. Бу кэмнэргэ Алдаҥҥа өр сылларга кыайтарбатах олох-дьаһах хомунаалынай комплексын саҥардыы саҕаламмыта.
Саха Сирин иккис бэрэсидьиэнэ федеральнай кииҥҥэ эрэгийиэҥҥэ тимир суол тутуутун салҕааһын сытыытык ирдэнэрин дакаастаабыта. 2002 сыл саҕаланыыта кини тохтоон турбут тутууну саҥа тыыннаабыта диэххэ сөп. Хас даҕаны сыл ааспытын кэннэ, 2019 сыл от ыйыгар Аллараа Бэстээххэ диэри айаннаабыт поезд маҥнайгы пассажирдарын истэригэр киирбитим. Тимир суол рельсалара Өлүөнэ өрүс уҥа биэрэгэр диэри тиийбитэ бу Вячелав Анатольевич кыайыыта, ол киминэн даҕаны саарбахтаммат. Бүгүҥҥү күҥҥэ магистраль өрөспүүбүлүкэҕэ таһаҕаһы таһыыга тоҕоостооҕун, көдьүүстээҕин уонна дойдубут атын эрэгийиэннэригэр дьон сылдьарыгар табыгастааҕын дакаастаата.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар үлэлиир кэмигэр Вячеслав Анатольевич оройуоҥҥа бырамыысыланнаһы, оҥорон таһаарыыны сэргэ тыа хаһаайыстыбата сайдыахтааҕын дьаныардаахтык ыйбыта. Билигин бу салааҕа инвестиция ирдэнэрэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны көстөр. Алдан оройуонун 2030 сылга диэри сайдыытыгар туһуламмыт Уураахха олохтоох агропромышленнай комплекс бөҕөргүүрүгэр өйөбүл туһунан сурулла сылдьар, маныаха үлэ саҕаланна. Бу докумуоҥҥа Ил Дархан Айсен Николаев илии баттаабыта.
Алдан улууһун олохтоохторун уонна тус бэйэм ааппыттан үбүлүөйгүнэн эҕэрдэлиибин. Биһиги эйигин кэскиллээҕи өтө көрөр, эппиэтинэстээх судаарыстыбаннай диэйэтэл, Арассыыйа, дойдубут дьиҥнээх патриотун быһыытынан билинэбит.
Эйиэхэ үтүө доруобуйаны, олоххор ситиһиилэри, туруоруммут сыалларгын ситэргэр, дойдубут туһугар өссө даҕаны таһаарыылаах үлэни баҕарабыт.

Ленскэй оройуонун улуустааҕы дьаһалтатын исписэлиистэрэ:
- Ленскэй оройуонун дьаһалтатын аатыттан үөрүүлээх үбүлүөйгүнэн истиҥ эҕэрдэ тиэрдэбит. Эн чаҕылхай олоҕуҥ суола Саха Сирин кытары ыкса ситимнээх. Эһиги тус кылааккыт өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар тугунан да суоруллубат, умнуллубат. Саха Сирин үрдүнэн бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбата сайдыбыта, култуура, мэдиссиинэ, үөрэхтээһин элбэх аныгы эбийиэктэрэ тутуллан, үлэҕэ киирэллэригэр болҕомтолоохтук сыһыаннаспыккыт. Арассыыйа Аартыкатыгар бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы уонна сайдыы барарыгар ураты болҕомтоҕун уурбутуҥ.
Саха Сирин олохтоохторун интэриэстэрин көмүскүүр табыгастаах санаалар эһиги инникини өтө көрөр, тулхадыйбат кытаанах санааҕытыгар олоҕуран олоххо киирбиттэрэ. Ол курдук, стратегическай былааннар ылыллыбыттара билигин үтүө түмүктэрин көрдөрөр. Эһиги оҕолорго уонна ыччакка инженернай эйгэҕэ интэриэһи тардыбыккыт, кинилэр инновационнай бырайыактарыгар уонна баҕа санааларыгар өйөбүл буолбуккут.
Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо үлэҕит түмүктэригэр махталлара муҥура суох. Ленскэй нэһилиэнньэтэ 2001 сыллааҕы элбэх хоромньуну таһаарбыт халааны хаһан даҕаны умнубаттар. Эһиги куораты чөлүгэр түһэриигэ сөптөөх суһал быһаарыылары ылбыттар истэригэр бааргыт. Билигин Ленскэй – Саха Өрөспүүбүлүкэтин биир көхтөөхтүк сайдар оройуона буолар.
Вячеслав Анатольевич, биһиги эн үтүө үгэстэргин салгыыбыт, үлэбитигэр эн курдук эппиэтинэстээхтик уонна тапталлаахтык сыһыаннаһабыт. Ленскэй оройуонун нэһилиэнньэтин олоҕо табыгастаах, баай, дьоллоох буоларын туһугар сайдабыт уонна тупсабыт. Эһиэхэ уһун дьоллоох олоҕу, кытаанах санааны, саҥа ситиһиилэри, үтүө доруобуйаны, дьолу, табыллыыны баҕарабыт!