Уопсастыба

– Валентина, Амма кытылыгар турар Чурапчы Мындаҕаайытыттан төрүттээх кыыс Чыаппара уолугар кэргэн тахсан, уруугар ыалдьыттаан турабыт. Кийиит буолбут дойдугар олохсуйан, сүрүн үлэҥ таһынан төрүт дьарыгы туппуккун хайгыы истэбит. Алаҕарга олохсуйбут төрүөтүҥ тугуй?
– Кэргэммин суолталаан буоллаҕа. Эр киһи дойдутугар, бэйэтин сиригэр-уотугар киэҥник-куоҥнук, көҥүллүк сананар, төрдүн, тирэҕин булунар. Биһиги дьиэ кэргэн аҕа баһылыкпыт Илья Фёдорович Гоголев – олохтоох баһаарынай чаас начаалынньыга. Бэйэм Екатерина Бонжуевна Хон аатынан Алаҕардааҕы врачебнай амбулаторияҕа сиэстэрэнэн үлэлиибин. Оҕолорбут үһүөн кыргыттар. Улахан кыыспыт Эмилия Дьокуускайдааҕы мэдиссиинэ колледжын үһүс кууруһун устудьуона. Орто кыыспыт Элина – Алаҕар орто оскуолатын алтыс кылааһын туйгун үөрэнээччитэ. Кырабыт Элиза бастакы кылааска үөрэнэр.

– Сүөһүлээх-астаах буолаҥҥыт, ыыһааһыҥҥа ылыстаххыт. Хаһаайыстыбаҕыт төһө улаханый?
– Тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбалааҕыҥ – тирэҕиҥ, баайыҥ-дуолуҥ, дьарыгыҥ. Кэргэним дьонуттан хаалбыт 4 ынаҕы, 9 субан сүөһүнү иитэбит. Ону таһынан 9 сибиинньэни, бэйэбитигэр диэн сымыыттыыр 10 кууруссаны тутабыт. Күммүт хотон үлэтиттэн саҕаланар. Сайынын үс ынаҕы ыыбын, үүт туттарбаппын. Бэйэ үүттээх-астаах олорон, арыыны атыылаһан сиир сүрэ бэрт. Ол иһин бэйэм арыылыыбын, эбии быырпах оҥоробун.

– Ыыһааһыҥҥа хайдах ылсыбыккытый? Кимтэн үөрэнэн, хантан билэн?
– Аҕам Эмилий Павлович Дьячковскай сааһын тухары Мындаҕаайыга олорбута. Өрүс эҥээр олохтооҕун сиэринэн, балыктыырын олус сөбүлүүрэ. Бултааһыныттан астааһыныгар тиийэ ис сүрэҕиттэн ылсан дьарыктанара. Балыгын туустаан баран, салгыҥҥа хатарара уонна бэйэтэ оҥостубут оһоҕор олус үчүгэйдик ыыһыыра. Онон ыыһаммыт балык оҕо сааһым хатыламмат, ураты амтана буолар. Киһи төрөппүтүн холобурдуур, батыһар дииллэр. Оҕо эрдэҕинээҕи саһан сыппыт өйдөбүлүм күөдьүйэн, «ыыһааһыҥҥа ылыстахха хайдах буолуой?» диэн сыта-тура толкуйдуур буолбутум. Кэргэммэр кэпсээбиппин сүрдээҕин сэҥээрбитэ. Онтон түөрт сыллааҕыта «Браво» диэн кыра ыыһыыр тэрили (коптильня) атыыласпытым. Уонна интэриниэтинэн дьон ыыһыырын көрөн үөрэтэн саҕалаабытым. Ырысыап, ньыма арааһа, дьэ, онно баар. Аан бастаан убаһа этин ыыһаан көрбүтүм. Минньигэһэ сүрдээх буолбут этэ. Бастакы холонуум табыллыбытыттан эр ылан, тута улахан оһох ылыммыппыт. Илиибит-атахпыт баран, бородууксуйа хас да көрүҥүн астыыр-үөллүүр буоллубут. Үксүн сибиинньэ этин ыыһыыбыт. Хара ааныттан бэйэм санаммыт буоламмын, дьаһайар, салайар үлэтигэр бэйэм ылсабын. Үлэһит туппаппыт. Кэргэним, оҕолорум илии-атах буолаллар. Билиҥҥитэ бородууксуйабыт да чөкө, батарар сирбит да кэҥии илик. Онон дьиэ кэргэнинэн ылсан үлэлиибит.

­­­– Ыыһааһын үлэтэ туохтан саҕаланарый? Хайдах салалларый?
– Бастатан туран, эти ыыһыырга сөптөөх гына кырбастыыбын. Онтон үс күн устата тумалаах суурадаһыҥҥа сытыарабын. 1 лиитэрэ ууга 100 г туус кутуллар. Онтон 80 кыраама – боростуой туус. 20-тэ – нитритнай туус. Суурадаһыҥҥа сытан, бэлэм буолбут эт ыйааһынын 10 бырыһыана сүтэрин туһугар анал куурдар ыскаапка уган куурдабын. Куурдар-хатарар (сушильно-вялочный) ыскаап түөрт чаас иһигэр эт уутун-хаарын куурдан, ыыһыырга толору бэлэм оҥорор. Дьэ, уонна анал аппараакка уган, ыыһааһын саҕаланар. 5-6 чаас иһинэн бородууксуйа бэлэм буолар. Астааһыҥҥа-үөллээһиҥҥэ эт ыйааһына, кээмэйэ улахан оруоллаах. Сүөһү этин бэйэтин эрэ ыыһаабаппын. Кинини халбаһыыга ананар сибиинньэ этигэр булкуйарга диэн атыылаһабын. Ыыһааһыҥҥа сибиинньэ этин бары чааһа туһаныллар. Ол курдук, грудинка, рулет, халбаһыы, рулька курдук бородууксуйаны оҥоробун.

– Кууруссаны ыыһааһын сибиинньэ, сүөһү киэниттэн уратылааҕа буолуо, бука.
– Оннук. Кини этэ чараас. Ол иһин уратылаах. Ыыһыырга бэйэ кууруссатын тыыппаппыт. Эппитим курдук, сымыыттатарга эрэ тутабыт. Онон кэлии эти атыылаһабыт. Куурусса этин суурадаһынын бырыһыана кыра буолар. Ону тэҥэ баара эрэ биир күн иһинэн амтаны толору иҥэринэр. Ыыһанар чааһа эмиэ кылгас.
– Оттон балыгы ыыһааһын хайдах барарый?
– Балык «холодное копчение» диэн ньыманан ыыһанар. Судургутук тууһаан, биир суукка сүмэһинигэр сытыарабын. Чыыр, уомул, муксуун, майаҕас балыктары ыыһаабытым олус бэркэ табыллыбыта. Күөл, үрэх сиргэ олорор буоламмыт, өрүс балыгын балык атыытынан дьарыктанар дьонтон атыылаһабыт.

– Халбаһыыны оҥоруу сүрүн уратыта тугуй?
– Ол уустуктардаах. Тууһун, туматын, хаҕын барытын интэриниэтинэн сакаастаан ылабын. Халбаһыыны астааһыҥҥа эриллибит эт сылааһын тутуһуохха уонна мэһийиитин табыахха наада. Бэйэ халбаһыыта сыттыын, амтанныын ураты буолар. Астыы, амсайа үөрэммит киһи тута араарар, быһаарсар буолар эбит.
– Астыыр-үөллүүр тэриллэргитин атыылаһыыга көмөнөн туһаммыккыт дуо?
– Саҥа саҕалааһын буолан, барытын бэйэбит атыыласпыппыт. Куурдар уонна ыыһыыр ыскааптары 150 тыһ.солк. интэриниэтинэн Москубаттан сакаастаан ылбыппыт. 220 В уокка холбонор буолан, бэйэбит судургутук быһаарбыппыт. Ыыһыыр оһох итии уонна тымныы ыыһааһыҥҥа аналлаах. Биирдэ угарга 15 киилэ эт батар. Электростатикалаах буолан, ыыһанар бириэмэтэ 2 төгүл кыра. Икки чааһынан буруота эккэ иҥэр. Ыыһааһыҥҥа дьон сүрдээҕин ылсыбыт. Бассаабынан бөлөххө биир дьарыктаахтарбын кытта билсэ-көрсө, уопуппутун атастаһа олоробут.

– Эккит-аскыт харайыыта даҕаны астык эбит...
– Бэлэм бородууксуйаны вакууматор көмөтүнэн дэбигис хаалыыбыт. Ыыһаммыт бородууксуйа көннөрү холодильникка 10 күн турар. Оттон муустуу тоҥордоххо, болдьоҕо уһуур.
– Батарыы чааһыгар хайдах дьаһанаҕыт? Сыанаҕыт хайдаҕый?
– Бэйэбит уонна чугастааҕы нэһилиэктэрбит дьоно хамаҕатык атыылаһаллар. Мэлдьи атыылаһар килийиэннэрдээхпит. Бородууксуйабыт олоччу бэйэбит эппититтэн-аспытыттан буолан, сыаната маҕаһыын киэниттэн арыый ыарахан. Нэһилиэнньэ ону өйдүүр, сыаналыыр. Дьон бэйэ этин аҕалбытын ыыһаан биэрэргэ эмиэ өҥөнү оҥоробут.

– Бэйэ бородууксуйатынан бэйэ аһын-үөлүн астыыр диэн астык буоллаҕа. Хайдах кэҥэтинэр, хааччынар былааннааххытый?
– 2022 сыл ахсынньы ыйыгар Чурапчы улууһугар аччыгый биисинэскэ саҥа саҕалааччылары өйүүр граҥҥа тиксэн, 250 тыһ.солк. ылбыппыт. Саҕалаабыт үлэбитин кэҥэтэр, сайыннарар туһуттан, ол харчынан улахан кыамталаах оһох сакаастаатыбыт. Инникитин туһунан сыах арынар баҕабыт күнтэн-күн күүһүрэн, былааммыт кэҥээтэр-кэҥээн иһэр. Билиҥҥитэ харааспытыгар туруорабыт. Бородууксуйабыт көрүҥүн элбэтиэхпитин, атыы, батарыы чааһыгар атын саҥа хайысхалары киллэриэхпитин баҕарабыт.

– Өр кэмҥэ эмчитинэн үлэлээбит киһи, омос санаатахха, бэйэҕиттэн арыый ыраах, атын дьарыкка ылсыбыт курдук санаабытым. Дьиҥэр, оҕо сааскыттан силистээх-мутуктаах, элбэх толкуйтан тахсыбыт эбит. «Бэйэм киэммин буллум» диэн санаа киирэр дуо?
– Көрдөөбүппүн булбут, аналбар таба тайаммыт курдук сананан сылдьабын. Бэйэ дьиэтигэр-уотугар бэйэ бородууксуйатын бэйэ бириэмэтин көрүнэн астыыр, бэлэмниир дуоһуйууну биэрэр. Бэйэ астаабыта-үөллээбитэ хахтанан, дьаарыстанан турарын көрөр олус астык. Онно эбии атыыга баран, дохуот киллэрэрэ, атыыласпыт дьон махтанара киһи санаатын көтөҕөр. Инникитин чопчу бу хайысханы тутуһан, хоннохтоохтук ылсыам диэн эрэнэбин.
– Валентина, санаабытыҥ табылыннын, ылсыбытыҥ ыпсыстын!