Уопсастыба

Бүтүн Сойуустааҕы төрдүс сүлүөт

Бу кинигэҕэ 1941--1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии дьоруойдара, номоххо киирбит полководецтар уо.д.а. дойду биллиилээх дьонноро Саха сирин пионердарыгар ыыппыт суруктара түмүллэн киллэриллибит. Биллиилээх дьоннортон сорохторун кытары ааптар тус бэйэтэ көрсүбүтүн туһунан ахтыылара улахан интэриэһи тардаллар.

«Уруулуу дьон курдук буола түспүппүт» диэн ахтыыга 1970 с., Ленин төрөөбүтэ 100 сылын чэрчитинэн, Ленинградка ыытыллыбыт пионердар Бүтүн Сойуустааҕы төрдүс сүлүөттэрин туһунан кэпсэнэр. Сүлүөт саҕаланыан иннинээҕи күн тэриллибит көрсүһүүгэ бочуоттаах ыалдьыттар кэккэлэригэр Сэбиэскэй Сойуус дьоруойдара Зоя, Александр Космодемьянскайдар ийэлэрэ, Любовь Тимофеевна баар эбит. Саха сирин дэлэгээттэриттэн: «Баайаҕаттан пионер кэлистэ дуо?» – диэн ыйыппыт. Кинилэри кытары суруйбута, билсибитэ ырааппытын эппит. «Ыраах баар доҕотторбор, Андросов аатынан пионерскай дружина пионердарыгар, кинилэр салайааччыларыгар Татьяна Игнатьевнаҕа эҕэрдэтэ тиэрдиҥ», – диэбит. Сүлүөккэ тиийбит саха оҕолоро баайаҕаларынан ситимнээн, Любовь Тимофеевнаны кытары уруккуттан билсэр, уруулуу дьон курдук буола түспүттэр. Любовь Тимофеевна Таатта Баайаҕатын пионердарын кытары хас да сыл суруйсубут. Дьааҥы оҕолорун кытары суруйсубута эмиэ биллэр. Кинилэргэ оҕолорун тустарынан кэпсиир, Ийэ дойдуну таптыыр патриот дьон буоларга ыҥырар, элбэҕи сүбэлиир-амалыыр эбит.

65 сыллааҕыта

Сэбиэскэй норуот бүттүүнэ киэн туттар, сүгүрүйэр ытык киһитэ, Ийэ дойду көмүскэлин туһугар олохторун толук уурбут икки Дьоруой күн-күбэй ийэтэ Любовь Космодемьянская Саха сирин оҕолорун кытары билсиһиитэ бу сүлүөт быдан инниттэн саҕаламмыт. Ону Уус Маайа оҕолоро Москваҕа бара сылдьан кинини кытары түспүт хаартыскалара кэрэһилиир. Кэннигэр оҕо буочарынан «Любовь Тимофеевна Космодемьянская, мать Зои и Шуры. 1958 год.» диэн суруктаах.

Бу хаартысканы миэхэ Уус Маайа олохтооҕо Надежда Прокопьева тиксэрбитэ. Кини манна баар оҕолортон Любовь Тимофеевнаны кытары сэргэстэһэ, уҥа олорор Раида Данилованы эрэ билэрэ, атыттарын төрүт билбэт этэ. Ол иһин сүбэлэһэн бараммыт, хаартысканы бастаабынан Уус Маайа дьонугар ыыппыппыт. Онуоха бэрт аҕыйах киһини, ол иһигэр, оҕолортон Раида Данилованы, Люся Семенованы, Наташа Топоркованы, учууталлартан Андрей Илларионович Егоровы (суруйааччы Чокууру) билбиттэрин туһунан харданы туппуппут.

Хаартыска кэннигэр сыла эрэ суруллубут, ыйа уонна күнэ ыйыллыбатах этэ. Кыргыттар сайыҥҥы былааччыйанан туралларын иһин, сайын быһыылаах диэн түмүктээбиппит. Маннык дьоһун сабыытыйа хайаан да сырдатыллыбыт буолуохтаах диэн, Национальнай библиотекаҕа тиийэн, Уус Маайа улууһун (оройуонун) хаһыатын көрөргө быһаарыммыппыт. Нууччалыы тылынан тахсар, сахалыы биир балаһалаах «Знамя коммунизма» хаһыат 1958 сыллаах нүөмэрдэригэр манна сыһыаннаах икки матырыйаалы булбуппут. Атырдьах ыйыгар ЫБСЛКС оройуоннааҕы кэмитиэтин инструктора Т.Косогорова «Летний отдых школьников» диэн бэлиэтээһинигэр оройуон оскуолаларын үөрэнээччилэрэ сайыҥҥы уһун өрөбүллэрин туһалаахтык атааралларын, холкуоска көмөлөһөллөрүн, лааҕырдарга сылдьалларын, ону таһынан 16 бастыҥ үөрэнээччи Москванан, Ленинградынан экскурсияҕа барбыттарын туһунан суруйбут.

Бу оҕолор хайдах сылдьан кэлбиттэрин туһунан балаҕан ыйын 23 күнүгэр тахсыбыт сахалыы балаһаҕа «Москваҕа экскурсия» диэн төбөлөөх дьоҕус ыстатыйа сырдаппыт. Ону хайдах баарынан биэрэбит.

«Москваҕа экскурсия

Биһиги Москваҕа от ыйын 28 күнүгэр тиийбиппит. Нөҥүө күнүгэр Кыһыл площадка барбыппыт, онтон Третьяковская галереяҕа тиийбиппит. Ленин хайаларыгар сылдьыбыппыт. Ломоносов аатынан Московскай государственнай университеты көрбүппүт. Планетарийга сылдьан, Сир искусственнай аргыһын көрбүппүт. Планетарийтан Историческай музейга, онтон В.И. Ленин аатынан музейга барбыппыт.

Нөҥүө күнүгэр турбазаҕа Советскай Союз Геройдара Зоя уонна Александр ийэлэрин Любовь Тимофеевна Космодемьянскаяны көрсүбүппүт. Кини Зоя уонна Шура оҕо эрдэхтээҕи олохторун туһунан кэпсээбитэ. Кини бу ааспыт сылларга кырдьыбыт, баттаҕа туртайбыт, харахтара мөлтөөбүттэр, ол эрээри сырдыктар. Таптыыр оҕолоро өлбүттэрин туһунан кэпсиирэ олус ыарахан быһыылааҕа...

Атырдьах ыйын 12 күнүгэр биһиги Мавзолейга барбыппыт. Күн-дьыл төһө да куһаҕанын иһин, Ленины уонна Сталины көрүөхтэрин баҕалаахтар улахан уочараттара баара. Дьэ, бу биһиги киирдибит... Улаханнык долгуйдубут. Биһиги тапталлаах сирдьиппит чуумпутук уонна холкутук сытар... Кини тула барыта чуумпу баҕайы... Мин хараҕым уута тахсар...

Онтон метроҕа барбыппыт. Аллара түстүбүт, онтон үөһэ таҕыстыбыт. Бүтүн Союзтааҕы тыа хаһаайыстыбатын выставкатыгар тиийдибит. Онно «Доҕордоһуу», «Таас сибэкки» фонтаннарын көрдүбүт, элбэх павильоҥҥа сырыттыбыт.

Төрөппүттэрбэр, учууталларбар уонна Коммунистическай партияҕа улахан махталбын биллэрэбин, кини биһиэхэ, советскай Саха сирин оҕолоругар, истиҥ кыһамньытын иһин.

Манчурина Людмила,

Уус Маайа орто оскуолатын 6 кылааһын үөрэнээччитэ.»

Тэһиккэй сүрэх

Хаартыскаҕа түспүт оҕолортон уонна кинилэри салайан илдьэ сылдьыбыт учууталлартан биһиги бэрт ахсааннаахтар эрэ толору ааттарын-суолларын, туох дьылҕаламмыттарын этэр кыахтаахпыт. Ол эрээри биири чопчу билэбит, бу – сэрии саҕанааҕы уонна ол кэннинэҕи ыарахан сылларга күн сирин көрбүт, кыра саастарыттан үлэҕэ эриллибит, пионер уонна хомсомуол кыһатыгар уһаарыллыбыт, патриотизм тыыныгар, хомуньуус баартыйаҕа эҥкилэ суох итэҕэйэргэ иитиллибит көлүөнэ бэрэстэбиитэллэрэ. Кинилэр кыһыл хаалтыстаах пионер сылдьаннар дойду киин куораттарынан айаннаабыттарын, Любовь Космодемьянскаяны кытары көрсүспүттэрин оҕо саастарын чаҕылхай кэрчигин быһыытынан сүрэхтэригэр иҥэриммиттэрэ итиэннэ үөрэхтээх, үлэһит дьон буолан, төрөөбүт норуоппут, дойдубут туһа диэн үтүө суобастаахтык үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара чахчы.

Кинилэртэн биирдэстэрэ, эбэҥки норуотун чаҕылхай кыыһа Раида Данилова (1943--2009) салайар үлэһит буолбута. Кини биир саастааҕар аҕата Алексей Петрович аармыйаҕа ыҥырыллыбыта, илиҥҥи фроҥҥа сэриилэспитэ, 1948 с. эргиллэн кэлбитэ. Раида икки саастааҕар ийэтэ өлөн, эдьиийигэр Анастасия Никифоровна Степановаҕа иитиллибитэ. Иркутскайдааҕы пединституту ситиһиилээхтик бүтэрэн, оскуолаҕа учууталлаабыта, Орто Халымаҕа уонна Уус Маайаҕа хомсомуол райкомугар, Орджоникидзевскайга (Хаҥаласка), Дьааҥыга хомуньуус баартыйа райкомугар үлэлээбитэ, ЫБСЛКС обкуомугар уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун тэрийэр отделыгар инструктордаабыта. Уус Маайаҕа, Орджоникидзевскайга уонна Дьааҥыга үлэлиир сылларыгар хастыы да ыҥырыкка оройуон сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта.

Олоҕун кэлиҥҥи сылларыгар Дьокуускай куорат 35 №-дээх орто оскуолатыгар история учууталынан үлэлээбитэ. Уопсастыбаннай олоххо көхтөөх киһи бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан да баран, таах олорботоҕо, быыбар куораттааҕы хамыыһыйатын солбуллубат чилиэнэ буолбута, үлэлээбит оскуолатыгар «XXI үйэ эрэлэ» истипиэндийэни олохтоон, оҕолору үөрэххэ уонна уопсастыбаннай үлэҕэ көҕүлээбитэ.