Уопсастыба

I Малдьаҕар нэһилиэгэ (баһылык Айталина Васильева) өҥ сирдээх-уоттаах буолан, сүөһүнү-сылгыны иитэргэ бэрт табыгастаах. Өлүөнэ өрүс арыытыгар турар, түөрт көс усталаах, ааттыын Тойон Арыы учаастагар отучча ыал олорор. Тэрилтэ ирээтиттэн оскуола-саад, дьоҕус медпуун үлэлииллэр. Нэһилиэк уонча бааһынай хаһаайыстыбалааҕыттан, биэһэ манна олохсуйан үлэлиир.

Анна Никитина бу улуу арыы төрүт олохтооҕо. Чопчу дьарыктаах буолар, дохуот аахсар сыалтан, аймахтарын кытары кыттыһан, 2013 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыбатын тэриммитэ. Сүөһүнү иитиигэ идэтийэн дьарыктанарга сөптөөх туттар тэрил уонна тиэхиньикэ наада, онуоха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн үлэлиир тус сыаллаах бырагыраамалар тирэх буолаллар. Анна Николаевна бастаан, 2015 сыллаахха «Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба» федеральнай бырагыраама граныгар киирсэн, оттуур тэрили ылыммыта, онтон «Олорор дьиэ-уот» бырагырааманан толору хааччыллыылах дьиэ туттубута. Иллэрээ сыл «Бааһынай хаһаайыстыба базатыгар дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы» гранын ылбыта. Ол харчытыгар тирэҕирэн, уу баһар массыына, тыраахтар атыыласпыта уонна кыстык хотонун кэҥэттибитэ. Үлэни-хамнаһы тэринэргэ күүстээх төһүү буолар бырагыраамалар куонкурустарыгар кыттарыгар сүбэлээн-амалаан, ирдэнэр докумуоннарын оҥорон, түмэн, компьютерга киллэрэн көмөлөспүттэрин иһин, кини нэһилиэгин дьаһалтатыгар улаханнык махтанар. Күн бүгүн 86 ыанар ынахтаах, 70-ча ньирэйдээх, отучча субан сүөһүлээх уонна биир атыыр оҕустаах.

– Билигин күҥҥэ биир туонна кэриҥэ үүтү ыыбыт, – диир Анна Николаевна. – «Хаҥалас-Ас» кэпэрэтиип биир киилэ үүтү 70 солкуобайга тутар. Мин былааным 160 туонна, онтон 70-тан тахса туоннаны туттардым. Дьоммут оттуу сылдьаллар, 30 туонна кэбиһиилээхпит. Үүнүү үчүгэй, онон тэтимнээх соҕустук оттуохтарын кэлэ-кэлэ түһэ турар ардах мэһэйдиир. 300 туонна оту чөкөтөрбүт буоллар, кыстыыр оппутун хааччынныбыт диэ этибит. Мэччирэҥ да дьиҥинэн баар, ол эрээри, сылгы элбэҕэ бэрт, ону таһынан манна ходуһалаах ыаллар сирдэрин барытын бүтэйдээн кэбиспиттэрэ сүөһүбүт мэччирэҥин олус кыаратан кэбистэ. Үөн-көйүүр суох, билигин урукку буолбатах, сүөһүгэ аналлаах араас кумаар эмтэрэ бааллар, онон сотон кэбистэххэ, төрүт чугаһаабаттар. Инньэ гынан, кумаарга уонна күлүмэҥҥэ кыһаммаппыт, ынах эмиийэ да бааһырбат. Көрө сылдьаммыт, бааһыраары гыммыт диэхпитинэ, маастаан кэбиһэбит.

Анна Николаевна этэринэн, кэнники сылларга арыыга ыаллар аҕыйаабыттар, билигин оҕолуун-уруулуун 60-ча киһи олорор эбит. Ол иһигэр, уһуйаан саастаах икки кырачааны таһынан, алын сүһүөх кылааска үөрэнэр сэттэ оҕо баар. Инньэ гынан, аны күһүн оскуола-саадка тоҕус эрэ оҕо барар буолбут (үрдүкү кылаастарга үөрэнэр оҕолор нэһилиэк киинигэр Булгунньахтаахха киирэн, интэринээккэ олорон үөрэнэллэр).

«Хаҥалас-Ас» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин астыыр сыаҕа манна үрдүттэн баар буолан, сүөһүлээх хаһаайыстыбалар абыраммыттар. Үүттэрин ыам кэнниттэн тута, ол эбэтэр күҥҥэ иккитэ, туттаран иһэллэр, онон үүтү сойутарга төбөлөрүн төрүт ыарытыннарбаттар.

Астыыр сыах дьиэтэ-уота дьоҕус эрээри, хоп курдук, сып-сырдык, ып-ыраас. Икки үлэһиттээх. Үүтү тутааччы Антонина Корнилова Тойон Арыы төрүт олохтооҕо буоллаҕына, лабараан Любовь Иванова кийиит, дьылҕатын батыһан Амматтан кэлбит. Сыахха 2011 сыллаахтан үлэлиир эбит.

-- Учаастакка баар бааһынай хаһаайыстыбалар бэһиэн холбоон, күн аайы 1,6-1,7 туонна үүтү туттараллар, ону утарынан «сүүрдэн», арыылыыбыт. Бу хаһаайыстыбалары таһынан, кэтэх сүөһүлээх үс-түөрт ыал баар. Кинилэр үүт туттарбаттар, саҥа мэхэньиисиминэн көрүллэр харчыны ыанар ынахтарын ахсыгар ылбыттара, – диэн быһаарар Любовь Иванова.