Уопсастыба

Ураты суолталаах

Германия командованиета бу тоҕойу быһа охсон, төгүрүйэн баран, төттөрү ылар сыаллаах «Цитадель» диэн стратегическай операцияны былааннаабыта. Оттон Кыһыл армия Үрдүкү командованиета Курскай тоҕойго өстөөҕү үлтү охсон, кимэн киириигэ табыгастаах усулуобуйаны үөскэтэр соругу туруорбута.

Онон 1943 сыл от ыйын 5 күнүттэн саҕалаан, атырдьах ыйын 23 күнүгэр диэри, ол эбэтэр 50 күннээх түүн устатыгар манна уотунан уһуурар кыырыктаах кыргыһыы буолбута. От ыйын 5 күнүгэр өстөөх Орел уонна Белгород туһаайыыларынан кимэн киириини оҥорбута. От ыйын 12 күнүгэр Прохоровка диэн тимир суол ыстаансыйатын аттынан тааҥкаларынан киирсии буолбута, ол кэнниттэн илиинэн кыдыйсыбыттара. Икки өттүттэн сүтүк улахан этэ... Бу кыргыһыыга Кыһыл Аармыйа өстөөҕү утары 1 мөлүйүөн байыаһы, 3 300 тааҥканы, бэйэтэ хаамар артиллерийскай установканы (САУ), 20 тыһыынча пушканы, миномету туруорбута. Ньиэмэс аармыйатын күүһэ эмиэ итинтэн итэҕэһэ суоҕа.

Курскай тоҕойго буолбут аан дойду историятыгар биир саамай бөдөҥ итиэннэ тиэхиньикэ күүһүнэн сэриилэһии икки утарыта турар күүс – нацистар уонна сэбиэскэйдэр – байыаннай-политическай систиэмэлэрин тургутар сэрии, Кыһыл Аармыйа кыайыытынан түмүктэммитэ. Курскай уобалаһы таһынан Орел, Белгород, Харьков куораттар уонна аттыларынааҕы оройуоннар босхоломмуттара. Сэрии хаамыыта тосту уларыйбыта, Кыһыл Аармыйа бары фроннарынан көхтөөхтүк кимэн киириитэ саҕаламмыта.

Бу сабыытыйаны фашизмы утарар судаарыстыбалар уруйдуу-айхаллыы көрсүбүттэрэ. Великобритания премьер-миниистирэ Уинстон Черчилль Кыһыл Аармыйа Курскайга кыайыыта Гитлер сэриитин хотторуутун кэрэһитэ буолар диэн суруйбута.

Сахалар хорсуннук сэриилэспиттэрэ

Сэрии историятын чинчийбит историктар бэлиэтииллэринэн, Прохоровкатааҕы кыргыһыы үөһүгэр Воронежкай фронт 69-с армиятын, 93-с гвардейскай стрелковай дивизиятын 285-с стрелковай полката сылдьыбыт, бастаан оборуонаҕа сыппыт, онтон кимэн киирбит.

– Икки нэдиэлэ устата барбыт уоттаах кыргыһыыга саамай улахан сүтүгү биһиги 285-с полкабыт ылбыта, – диэн полк хамандыыра А.К. Карпов суруйбута баар.

Сэбиэскэй байыастар ураты хорсуннарын сөҕөннөр, фашистар бэйэлэрин донесениеларыгар Прохоровканы азиат саллааттар көмүскүүллэрин, кинилэр психологиялара туруктаах буолан, «Лейбштандарт», «Дас Райх», «Мертвая голова» курдук элитнай дивизиялар тааҥкалара кимэн киирэллэригэр, ытыалыылларыгар төрүт уолуйбаттарын туһунан бэлиэтээбиттэр.

Дьэ бу өстөөх үөҕэрин быыһыгар хайҕаабыт, саллыбыт «азиат» саллааттарын кэккэлэригэр үгүс саха уолаттара бааллара. Холобур, мин аҕам пулеметчик Лаврентий Александров уонна кини доҕотторо Дмитрий Усов, Г. Попов чуолаан, ити этиллибит Воронежкай фронт 69-с армиятын, уоттаах кыргыһыы үөһүгэр сылдьан, саамай улахан сүтүгү көрсүбүт 285-с стрелковай полкатын байыастара этилэр!

Ити күннэргэ аҕам сулууспалыыр 92-с пулеметнай ротатыгар 32 расчет баарыттан түөрдэ эрэ ордубута! Аҕам расчетун бастакы нүөмэрэ ыараханнык бааһырбыта. Оттон аҕам Белгород куорат таһыгар буолбут кыырыктаах кыргыһыыга бааһыран, өйө суох сытарын олохтоохтор буланнар, медсанбатка илдьэннэр быыһаабыттара. Бэрт уһуннук эмтэнэн үтүөрбүтэ.

– Маннык үлүгэрдээх кыргыһыыттан тыыннаах ордубуккут, ырбаахылаах төрөөбүт эбиккин, Сибиир уола! – диэбиттэр быраастар.

Аармыйаҕа ыҥырыллыы

Аҕам аармыйаҕа 1942 сыл күһүнүгэр, Амма Наахара ситэтэ суох орто оскуолатыгар учууталлыы олорон ыҥырыллыбыта. Ол туһунан кини маннык ахтыыны суруйан хаалларбыта:

– 1942 сыллаахха балаҕан ыйын 20 күнүгэр мин Чурапчытааҕы военкоматтан бэбиэскэ тутаммын, Амма оройуоннааҕы сэбиэтин исполкомун норуот үөрэҕириитигэр салаатын начальнигын бирикээһинэн үлэбиттэн босхоломмутум. Атааралларыгар аймахтарым, билэр дьонум бары долгуйбуттара, ытамньыйбыттара, арай, ийэм бэрт холку этэ. Барыбытын Кэрэхтээххэ диэри атаарбыттара. Ийэм: «Эн бардыҥ, оттон мин хааллаҕым», – диэбиттии далбаатыы хаалбыта.

Атырдьах ыйын 25 күнүгэр Өлүөнэ өрүһү туораан, Даркылаахтан военкомакка сатыы тахсыбыппыт.

Балаҕан ыйын 30 күнүгэр бииргэ учууталлаабыт доҕорум Вася Лыткинныын кини аймахтарын, Чурапчы оройуонун Алаҕар нэһилиэгин дьонун кытары көрсүбүппүт, онно Чурапчы 41 холкуоһун фронт туһатыгар балыктата хоту көһөрөн эрэллэрин туһунан кэпсээбиттэрэ. Василий аймахтарын кытары (олор истэригэр балта Настя, кэлин РСФСР уонна Саха АССР үтүөлээх артыыската Анастасия Лыткина баара), өйдүү-саныы сылдьарга диэн хаартыскаҕа түспүппүт.

Үлэ үөһүгэр

Курскай тоҕой сэриитигэр хорсун быһыытын иһин, аҕам үһүс истиэпэннээх «Албан аат» уордьанынан наҕараадаламмыта. Госпитальга уһуннук эмтэнэн, 1944 сыл олунньутугар демобилизацияланан, дойдутугар Аммаҕа эргиллэн кэлбитэ.

Тута үлэ үөһүгэр түспүтэ. Эдэр сааһыттан салайар дьоҕурдаах буолан, хомсомуол оройуоннааҕы кэмитиэтин сэкирэтээринэн, «Амма» сопхуос дириэктэринэн, райисполком бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, «Стройремонт» трест управляющайын солбуйааччынан, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун киинин дириэктэринэн үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа 71 сааһыгар тахсыбыта. Тустаах үлэтигэр дьүөрэлээн, кыраайы үөрэтиинэн дьарыктаммыта, 1941-1945 сс. сэриигэ охтубут буойуттар уонна тыыннаах эргиллэн кэлбит фронтовиктар, үлэ фронугар сылдьыбыт, тыылга үлэлээбит холкуостаахтар ааттарын үйэтитиигэ үлэлээбитэ.

Аҕам архыыба

Төрөппүттэрбит, ийэбит Александра Митрофановна, аҕабыт Лаврентий Лаврентьевич, биһигини олох судургу эрээри, сүрүн сыаннастарыгар ииппиттэрэ: чиэһинэй, дьулуурдаах буоларга, кырдьыгы тутуһарга, үлэни таптыырга уонна кыһалҕалаахха көмөлөһөргө.

Мин аҕам архыыбын хас да сыл хасыһан үөрэттим. Кини суруктара, «Күннүктэрэ», ахтыылара, хаартыскалара, хаһыаттарга бэйэтэ суруйбут биитэр атын дьон суруйбуттарын кэрэхсээн кырыйан ылбыт уурбут матырыйааллара, уо.д.а. миэхэ аҕам тус эйгэтин арыйбыттара. Кини олорон, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмин, бодоруспут доҕотторун, алтыспыт үөлээннээхтэрин тустарынан сэһэргээбиттэрэ.

Аҕам киэҥ интэриэстээҕэ: төрөөбүт-үөскээбит Амматын, Сахатын сирин сайдыыларын кыраҕытык кэтиирэ, ситиһиилэртэн үөрэрэ. Кини көлүөнэтин дьоно уоттаах сэрииттэн Кыайыы көтөллөнөн кэлэн, эйэлээх олоҕу уһаммыттара, биһиги олохпут сырдык, дьоллоох-соргулаах уонна сайдыылаах буоларыгар эрэнэллэрэ.

Төһөнөн сааһыран иһэбин да, миигин биир санаа үүйэ тутар: мин оҕолорум уонна сиэннэрим миигин хайдах өйдүөхтэрэй, туох дии саныахтарай? Кинилэргэ мин тугунан өйдөнөн хаалыамый, миэхэ аҕабыттан, кинилэр эһэлэриттэн уонна хос эһэлэриттэн бэриллибит удьуор утумуттан туох ураты, туох майгы кинилэргэ иҥэриллиэҕэй?

Баҕарабын аҕам үтүө санаата, чиэһинэй быһыыта итиэннэ дьиэ кэргэнигэр, төрөөбүт дойдутугар туһалаах киһи буолар баҕата кинилэргэ салҕаныаҕын. Ол буолуоҕа чиккэ хомуньуус, хорсун буойун, туруу үлэһит, кэрэ киһи Лаврентий Лаврентьевич Александровка үйэлээх өйдөбүнньүк.

Вячеслав АЛЕКСАНДРОВ, уола, РФ, СӨ үтүөлээх бырааһа, Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо.