Уопсастыба

Хомсомуол путевкатынан

Августина орто оскуола кэнниттэн «Оскуола – производство – үрдүк үөрэх» диэн девизтээх хомсомуол путевкатынан «Элгээйи» сопхуос Кутанатааҕы отделениетыгар ыанньыксыттаабыта. Дуогабардаах икки сылын чиэстээхтик толорон, Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун зооинженернай факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Биэс сыл биллибэккэ ааспыта, үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбит эдэр зоотехник дойдутугар кэлбитэ, «Элгээйи» сопхуоска племенной учуот технигынан анаммыта. Үлэтигэр эппиэтинэстээх, уопсастыбаннай олоххо көхтөөх исписэлиис нэһилиэк уонна оройуон сэбиэттэригэр дьокутаатынан хаста да төхтүрүйэн талыллыбыта.
1990-с сыллар ортолоругар сопхуос эстэн, үлэтэ суох хаалбыт ыал ийэтэ олохсуйбут сириттэн, Элгээйиттэн, ханна көһөн барыай, бастаан эт-үүт кэмбинээтигэр, онтон биирдэм тэрилтэҕэ экономист-бухгалтерынан үлэлээбитэ. Идэтин уларытыытын кини сэбиэскэй кэмҥэ тыа хаһаайыстыбатын институтугар тустаах идэни (зооинженерияны) эрэ буолбакка, экономиканы уонна бухучуоту эмиэ дириҥник үөрэтэллэринэн быһаарар.

Ол эрээри, зоотехник наада буолар күнэ тосхойон, 2014 с. Августина Трифонова «Кириэстээх» ТХПК сүрүн селекционер-зоотехнигынан ыҥырыллан, үлэ үөһүгэр түспүтэ. Кэпэрэтиипкэ племенной үлэни сааһылаан, үлэ-хамнас көрдөрүүтүн тупсарарга, соҕурууттан боруода сүөһүлэри аҕалан ууһатарга үлэлээбитэ. Кини сыратынан «Кириэстээх» кэпэрэтип 2017 с. федеральнай таһымнаах племенной хаһаайыстыба буолара ситиһиллибитэ.

«Ил-Тосхолго»

– Чулуу ыанньыксыт Владимир Африканович Михайловы Үлэ Дьоруойа оҥорон баран, сааһым ыраатта диэн, сынньанар санаалаах этим, – диир Августина Семеновна. – Биһиги улууспутугар бочуоттаах меценат Нина Герасимова салайар «Татыйыына» диэн хампаанньата баар. Ол иһинэн 13 тэрилтэ уонна 36 маҕаһыын үлэлиир. Бу тэрилтэлэр бородууксуйалара (килиэп-буулка оҥоһук, кондитерскай ас, үүт-сүөгэй, эттэн фабрикат аҥардаах ас уонна пенополистирол, сэндвич-панель курдук тутуу матырыйааллара) Сунтаар, Ньурба улуустарыгар уонна Мирнэй куоракка батарыллаллар. Астыыр сыахха үүтү уонна эти бэйэ хааччынара ордук эбит диэн, «Татыйыына» ынах сүөһүнү иитэргэ ылсыбыта, «Ил-Тосхол» диэн тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин тэриммитэ, улуус кииниттэн икки көстөөх Илимнииргэ база оҥостубута, Орел уобалаһыттан, Сергиевскай уонна Георгиевскай племенной собуоттартан 120 гольштин хааннаах симменталь боруода тиҥэһэлэри аҕалбыта, «Кириэстээхтэн» 20 олохсутуллубут симменталь ынаҕы ылбыта. Ити 2020 сыллаахха этэ. Нина Прокопьевнаны кытары мин урут бииргэ үлэлээбитим, кини холобурун батыһан, урбааннььыттар тыа хаһаайыстыбатын үлэтин-хамнаһын тэрийэргэ ылсыахтарын баҕарабын, ол иһин кини: «Хаһаайыстыба тэринэн, соҕурууттан сүөһү аҕаллыбыт, онно үлэ-хамнас технологиятын сүрүннүүр уопуттаах зоотехник наада», -- диэн ыҥырбытын быһа гыммаккабын, былырыын манна кэлбитим. Красноярскайтан, «Кыһыл майаак» диэн племенной собуоттан 20 истиэп кыһыл эриэн боруода тиҥэһэлэрин аҕалбыппыт. Бу барахсаттар сэтинньиттэн төрөөн, курулаччы ыата тураллар, сэттэ бастыҥ ынах 4,5 тыһыынчалаах кирбиигэ чугаһаата. Ол иһин биһирээммит, быйыл эмиэ 40 тиҥэһэни эбии аҕаллыбыт.

Боруода уратыта

– Селекционер-зоотехник быһыытынан, араас боруодаҕа үлэлээн кэллим. Бастаан саҕалыырбар саха сүөһүтэ баара, онтон симменталь баһыйбыта, ол быыһыгар айрширскай боруода кэлэ сылдьыбыта. «Кириэстээх» кэпэрэтиипкэ бэйэбит олохтоох симментальбыт таһынан, калмык уонна истиэп кыһыл эриэн боруодаларын кытары үлэлээбитим. Манна эмиэ ол үлэбин салгыыбын.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Саха сирин уратытыгар барсар боруодалары аҕалар эбит. Бастаан кэлэллэригэр чап-чараас түүлээх, төрүт солоҥдо курдук сүөһүлэр этилэр, билигин түүлэрэ хойунна, уһаата, сириннэрэ, бэл, кулгаахтара түүнэн бүрүлүннэ. Бу биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэһэр уларыйыы, сүөһү адаптацияны хайдах барара итинэн эмиэ көстөр.

Истиэп кыһыл эриэн боруодатын бастакы уратыта – төһөнөн үчүгэйдик аһыыр да, соччонон элбэх үүтү ыатара буолар. Оттон симменталь икки хайысхалаах: үүт уонна эт, наһаа аһаттахха, чопчулаан эттэххэ, аһылыгын састаабын таппатахха, аһары уойан, эт хайысхата баһыйыан сөп.

Иккис уратыта – тулуурдааҕа буолар, ыарыйдаҕына уонна ырыганнаатаҕына аһа-үөлэ, көрүүтэ-истиитэ тубустар эрэ, түргэнник өрүттэр. Дьэ бу уратылары учуоттаан уонна үүккэ идэтийэр соругу туруорунан, истиэп кыһыл эриэн боруодатыгар үлэлиибит, биллэн турар, симменталы син-биир илдьэ сылдьабыт, Саха сиригэр көдьүүстээҕин көрдөрбүт боруода буоллаҕа.

Бастыҥ ынах 5 000 киилэни ыатыаҕа

Билигин сүөһүбүт уопсай ахсаана 306 буолла, ол иһигэр 145 ынах, 54 бургунас, 55 былырыыҥҥы ньирэй, 33 быйылгы ньирэй баар. 145 ынахтан 138-а ыанар, хас да ынах торбостоон баран, кыайан ыаппакка уолбута.

Сыл саҕаланыаҕыттан от ыйыгар диэри ынах ахсыттан ортотунан 2 900 киилэ үүт ыанна. Сыл бүтүө өссө да 4,5 ый баар, онон сыл устатыгар 3500-4000 киилэни ыырга эрэнэбин, ити быыһыгар бастыҥнарбыт 5 000-лаах кирбиигэ тиийиэхтэрэ.

Үүтү Аллаҥаҕа баар сыахпытыгар таһабыт. Онно үрүҥ ас арааһа оҥоһуллан, маҕаһыыннарынан батарыллар. Мирнэй дьоно олохтоох ас сибиэһэйин, доруобуйаҕа туһалааҕын билбиттэр, үрүҥ ас уонна сүөгэй тиийдэ да чаас иһинэн бүтэрэ охсоллор. Бэл, эрбиинэн эрбэммит эттээҕэр сүгэнэн эттэммити ордук атыылаһаллар, бу чахчы олохтоох эт диэннэр.

Билигин бөһүөлэктэн алта биэрэстэлээх Сабытар диэн сиргэ сайылык оҥостон, сайылаан олоробут. Дьыл уһуур чинчилээҕинэн, кыстыкка балаҕан ыйын бүтүүтүгэр көһүөхпүт. Кыстык комплекспыт 240 сүөһүгэ аналлаах, онно ынахтары, бургунастары уонна солбук буолар тыһы тыһаҕастары кыстатыахпыт. Онтон бытархай сүөһүнү, туруорар сир суоҕунан, нэһилиэнньэҕэ тарҕатарга быһаардыбыт: биир ыалга үс ньирэйи туттарабыт, онтон иккини ыал бэйэтэ ылар, үсүһү биһиэхэ кыстатан биэриэхтээх. Бу быстах кэмнээх дьаһал буолар, өссө биир хотон тутулуннаҕына, сүөһүбүтүн энчирэппэккэ иитэн, эккэ үлэлиэхпит.

Сир – тыын кыһалҕа

«Сүөһү үүтэ -- тылыгар» диэн мээнэҕэ этиллибэт. Бары билэрбит курдук, сир барыта үллэһиллэн турар. Сунтаар нэһилиэгин баһылыга Эдуард Егорович, Илимниир баһылыга Епатий Иннокентьевич өйөөннөр, 100 гектардаах быраҕыллыбыт бааһынаны биэрбиттэрин таҥастаан, сүөһү сүмэһиннээх аһылыгар анаан эбиэһи, Судан отун уонна подсолнуҕу ыһабыт. Онон былырыын 700 туоннаны сиилэстээбиппит, быйыл 1000 туоннаны бэлэмниэхтээхпит.

Ходуһабыт суох, ханна ордубут сирдэринэн оттуубут. Былырыын 120 туоннаны оттообуппут, 280 туоннаны атыыласпыппыт. Быйыл 200 туоннаны оттооторбут дэһэбит, бу ый ортотуттан «Көҥүл хотуур» биллэриллэн, отчуттарбыт биригээдэтэ быраҕыллыбыт сирдэри кэрийэн оттуу сылдьар.

Ынаҕы ким ыырый?

Августина Семеновна биһикки Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр көрсөн сэһэргэспиппит. Кини куоракка үлэтин наадатынан итиэннэ Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун бүтэрбитэ 40 сылын бэлиэтиир көрсүһүүгэ кэлэ сылдьара.

Идэтигэр бэриниилээх исписэлиистээх буолан, «Ил-Тосхол» кэпэрэтиип атаҕар турбут. Хаһаайыстыба кыстык комплекса уонна сайылыга толору хааччыллыылаахтар, ынахтара үүттээхтэр, хамнаһа үрдүк, сайын ыйга 80-90 тыһ. солк. буолар эбит. Күннээҕи үлэни-хамнаһы управляющай Зинаида Иванова салайар, осеменаторынан уонна ньирэй көрөөччүнэн Туйаара Тюкянова үлэлиир эбиттэр. Оттон ыанньыксыттарынан узбектар үлэлиир үһүлэр, пиэрмэ тэриллэригэр олохтоохтору ыҥыра сатаабыттар да, сөбүлэһээччи көстүбэтэх...