Уопсастыба

Эбээ илиитин сылааһа

Кини 1924 сыллаахха Бөтүрүөп таҥара саҕана Сиэр биэ диэн алааска күн сирин көрбүт. Аҕата Петр Михайлович, ийэтэ Екатерина Михайловна уолларын Наахара таҥаратын дьиэтигэр сүрэхтээбиттэр. Таҥара дьиэтэ умайан онно баар докумуоннар уокка былдьананнар, төрөөбүт күнэ чуолкай биллибэт. Ийэтэ уол тоҕус саастааҕар өлбүт, аҕатын ойуун диэн баһааҕырдан Булуҥҥа балык булдугар ыыппыттара төннөн иһэн ыалдьан сырдык тыына быстан дойдутугар кыайан кэлбэтэх. Онон Бүөтүр балта Варвараны, быраата Михаилы кытары эбэлэригэр Евдокия Игнатьевна Керемясоваҕа иитиллибиттэр. Бүөтүр төрдүс кылааһы бүтэрэн баран, салгыы үөрэнэр кыаҕа суоҕунан, «Сүбэ» холкуоска улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээбит.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмытыгар үлэни-хамнаһы кыайар эр дьон аармыйаҕа ыҥырылланнар, саҥа туран эрэр эдэркээн уолаттар, дьахталлар уонна кырдьаҕастар холкуос сүрүн үлэһиттэрэ буолбуттара. Бүөтүр 19 сааһын туоларын саҕана, 1943 сыл бэс ыйыгар Дьиэрэҥ алаас куула тыатыгар мас эрбии сырыттаҕына, бэбиэскэ аҕалан туттарбыттар. Эбэтэ эрэйдээх эргэ ботуоҥкаҕа алаадьы, тууйаска арыы сыыһа өйүөлээн атаарбыт. Аармыйаҕа барааччылары Майаҕа мунньан баран, Аллараа Бэстээххэ диэри сатыы илдьибиттэр.

Бэргэн пулеметчик

Архыып докумуона бигэргэтэринэн, 1943 с. бэс ыйын 6 күнүгэр бэбиэскэ туппут 246 киһи Усть-Кутка диэри борохуотунан, салгыы Заярскайга диэри массыынанан, онтон тимир суолунан айаннаан, Харанорга тиийбиттэр. Тараҕай нэһилиэгиттэн 17 киһи, ол иһигэр Петр Климентов баар эбит. Харанорга барыларын араас чаастарынан тарҕаппыттар.

Бүөтүрдээҕи бастаан борокуотунан Иркутскайга, онтон салгыы тимир суолунан айаннатан Монголия, онтон Япония кыраныыссатыгар тиэрдибиттэр. Кини Кыһыл Знамялаах 25-с механизированнай чаас бастакы мотострелковай батальонугар түбэспит. Байыаннай андаҕары от ыйын 6 күнүгэр биэрбит. Кини сэттэ киһиттэн састааптаах зенитнэй отделенията Юго-Саргит диэн Монголия кыраныыссатыгар турбут. Сүрүн соруктара өстөөх сөмөлүөтүн кэтээһин эбит. Бастыҥ байыас Петр Климентов сотору ефрейтор званияламмыт, ыстаарсай пулеметчик, отделение хамандыырын солбуйааччы буолбут. Сыалы ытыы уонна сүүрүү күрэхтэһиилэригэр хаста да кыттыбыт. Түөрт сыл устата биир да саханы көрсүбэккэ, нуучча, татаар омук уолаттарынаан доҕордоһон сулууспалаабыт.

Японияны утары сэрии саҕаламмытын туһунан 1945 сыл сайыныгар генерал-полковник Исса Плиев стройдатан туран иһитиннэрбит. Бүөтүр полката сэриигэ атырдьах ыйын 9 күнүгэр киирбит. Кумах куйаарынан Маньчжурияны, Уинхань хайатын туораан, үс сиринэн бөҕөргөтүүлээх, кириэпэстээх Дойлинор, Хижи диэн куораттары босхолообут. Сэбиэскэй аармыйа самнарыылаах кимэн киириитин тулуйбакка, японецтар хотторон бэриммиттэр. Петр Климентов Кыайыы чиэһин бэлиэтиир, 14 миэтэрэ үрдүктээх монумент оҥоһуутугар үлэлээбит, маршал Малиновскай салайбыт Кыайыы параадыгар кыттыбыт уонна И.В. Сталин 372 №-дээх бирикээһинэн «Махтал суругу» тутар чиэскэ тиксибит.

Холкуос хоһууна

Бүөтүр Климентов Ийэ дойдутугар ытык иэһин чиэстээхтик толорон, 1948 сыл тохсунньу ый 13 күнүгэр демоблизацияланан, ахтылҕаннаах Тараҕайыгар кулун тутарга кэлбитэ.

Тута холкуос ыарахан үлэтигэр миккиллэн барбыта. Ити сыл күһүнүгэр Табаҕаттан Романов Григорий Дмитрьевичтыын иккиэ буолан, аҕыс атынан Ааллаах Үүн таһаҕаһын таһыыга сылдьыбыта. Ити кыһын кинилэр Охотскайга түөртэ киирэ сылдьыбыттар, биир эргийэн кэлиигэ ый аҥаара кэриҥэ айанныыр эбиттэр. Суол-иис мөлтөх, айан ыарахан этэ, араас быһылаан тахсара. Холобур, хайалаах сирдэргэ сыырдар олус туруору буоланнар, аттар барахсаттар таһаҕастарын кыайбакка эрэйдииллэрэ. Бүөтүр салгыы кыладапсыыгынан, онтон хонуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Оччолорго лимиит бурдугу, аһы-үөлү Аллараа Бэстээхтэн оҕуһунан таһаллара. Оҕустарын хоннорор сирдэрэ суох буолан, түүннэри-күнүстэри айанныыллара.

1950-с сс. Бүөтүр кыһынын үс-түөрт көлөнөн пиэрмэҕэ от тиэйэрэ, сайынын отчуттар звенолорын салайара, бастыҥ кыдамаһыт этэ. «Холкуос кырдьыга» хаһыат 1950 сыл балаҕан ыйын 15 күнүнээҕи нүөмэригэр суруллубутунан, нэһилиэк субуотунньугар биир күҥҥэ Петр Петрович Климентов, Иван Гаврильевич Марков, Марк Тимофеевич Сыромятников биирдии гектар сири хотуурунан охсубуттар! Оттон хаһыат 1956 сыл атырдьах ыйын 14 күнүнээҕи нүөмэрин көрдөххө, Петр Петрович 505 туонна оту соҕотоҕун кыдамалаан оройуоҥҥа бастаан, «Бочуот дуоскатыгар» тахсыбыт. Бу өссө оттооһун түмүктэнэ илигинэ ылыллыбыт сыыппара, оттооһун түмүктэниэр диэри төһө туоннаҕа тиийбитэ биллибэт. «Бүөтүр саха биир улуу алааһын, Уол Табаҕа Эбэтин, отун барытын соҕотоҕун кыдамалыыра», – диэн кэпсииллэрэ кырдьаҕастар. Биир киһиэхэ дьэ, сөҕүмэр үлэ!

Холкуос бастыҥ үлэһитин быһыытынан, Петр Петрович 1966 сыллаахха Москубаҕа, Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин Бүтүн Сойуустааҕы быыстапкатыгар кыттыбыта. Кинини кытта ити быыстапкаҕа бастыҥ ыанньыксыт, кэлин Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыт Анастасия Никифоровна Петрова баран кэлбитэ.

Сопхуос болуотунньуга

1969 сылтан саҕалаан, ол эбэтэр сопхуос буолбут кэннэ, Бүөтүр тутууга болуотунньуктаабыта. Бүтэйдээххэ, Табаҕаҕа уһуйааны, Табаҕаҕа интэринээти, иккилии этээстээх уон икки кыбартыыралаах олорор дьиэлэри, кулуубу, Наахараҕа, Тиэлигигэ оскуолалары тутуспута.

Табаҕаҕа икки этээстээх дьиэ тутулларыгар мин эмиэ үлэлэспитим. Биригэдьиирбит Сокол Бурнашев этэ, оччолорго аналлаах буур суоҕа, кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга дьиэ акылаатын баҕаналарын үүтүн паарынан тэптэрэ-тэптэрэ, тыраахтар буурун көмөлөһүннэрэн хастарарбыт. Таҥаспыт ол бадарааныгар илийэн баран тоҥоро, буорту да буолара, ону буудкабытыгар киирэн ыраастанан, куурдунан абыранарбыт. Сэрии бэтэрээннэрэ Петр Петрович уонна Савва Михайлович Левин биһигини, бууппут этэ буһан, холбут этэ хойдон сылдьар эдэр уолаттары, кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьан үлэлииллэрэ. Дьиҥинэн, баҕана хаһыыта олус сидьиҥ уонна ыарахан үлэ этэ да, кинилэр: «Сытыйдыбыт, сылайдыбыт», – дэһэллэрин төрүт истибэт этибит. Оттон бэрэбинэни суоруу буоллаҕына, кырдьаҕастарбыт барахсаттар ахсаан да, хаачыстыба да өттүнэн биһиги ырааҕынан баһыйаллара.

Бүөтүр бииргэ төрөөбүт балта Варвара Петровна Чэлгиэннээххэ олорбута, мин сүөһүгэ биригэдьиирдиир кэмнэрбэр пиэрмэ сүөһүтүгэр үлэлээбитэ. Кэргэнэ эрдэ өлөн, үс оҕотун бэйэтэ ииппитэ, үөрэттэрбитэ, ыал оҥортообута. Эмиэ убайын курдук, таһыччы кыайыгас, олус үлэһит дьахтар этэ. Сүрүн үлэтин кэнниттэн ходуһаҕа от охсорун, оҕус сыарҕатынан от тиэйэн кэлэрин көрөн-истэн сөҕөн турабын. Онон, Климентовтар удьуор үлэһит, кыайыылаах-хотуулах дьон этилэр.

Петр Петрович 1948 сыллаахха пиэрмэҕэ үлэлиир, биир кыыс оҕолоох, сэрии огдообото Елена Васильевна Старостинаны кэргэн ылан, иллээх-эйэлээх ыал буолбуттара. Үс оҕоломмуттара. Улаханнара Лидия биэнсийэҕэ тахсыар диэри Чурапчыга бухгалтердаабыта, Полина СГУ-ну бүтэрэн учууталынан, экономиһынан, иниспиэктэринн үлэлээбитэ, уоллара Петр дойдутугар буостаҕа начаалынньыктаабыта, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, сүөһү-сылгы ииттэн олорор.

Петр Петрович 95 сааһын туолан баран, 2019 с. олохтон барбыта. Илиҥҥи фронт байыаһын, чулуу үлэһит удьуор утумун сэттэ сиэн, 15 хос сиэнэ уонна хос-хос сиэннэр салгыыллар.