Уопсастыба

В.Степанов, тыа хаһаайыстыбата сайдыбат биир  саамай улахан биричиинэтинэн 2021 уонна 2022 сылларга үбүлээһин кыратын ыйбыт. Ол туһунан ыстатыйаҕа маннык суруйбут: «Тыа хаһаайыстыбата үбүлэнэр курдук да, өнүйбэт. Улахан кыһалҕа тугуй? Үгүс киһи тыа хаһаайыстыбатын үбүлэниитэ кыра диэн ааҕар...Үөһээ Бүлүү улууһун салалтата туруорсубутун курдук, бүддьүөт 15%-нын инбэстииссийэлиир сөбө чахчы. Угуттаммат ходуһаҕа от үүммэтин курдук,  кыра   үбү  сыр-мыр   кутан,  сэниэлээх  бэйэ оҥорон таһаарыыны тэрийбэккин,  элбэх  бородууксуйаны ылбаккын... Онон, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарарга    «көмөнү оҥоруу»   курдук    сыһыаны тохтотуохпутун   наада    буолбатах   дуо?    В.Степанов хайдах курдук  сөптөөх, дириҥ ис хоһоонноох этиини оҥорбутуй?   Кырдьык даҕаны, «кыра үбү сыр-мыр  кутан», тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи   дьааматыттан кыайан таһаарбаккын. Биһиги бырабыыталыстыбабыт хас сыл аайы этэр: «Дьэ, кэлэр сылга тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинин күүскэ улаатыннаран, нэһилиэнньэни этинэн- үүтүнэн хааччыйыыны лаппа улаатыннарыахпыт». Ол гынан баран, хомойуох иһин,  сыл аайы  «сыр-мыр» үбүлээһини салҕаан ыыта тураллар,   2021, 2022, 2023 сс.  оннук этэ, ону ааһан,  2024 сылга эмиэ салҕанар буолла.

«Саха сирэ»  2023 с. ахсынньы 7-с күнүнээҕи нүөмэригэр “Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ торумнанна” диэн Ангелина Васильева ыстатыйата тахсыбыта. Ыстатыйаҕа сурулларынан,  быйыл сэтинньи 29 күнүгэр Ил Түмэн төрдүс пленарнай мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2024 сыллааҕы судаарыстыбаннай бүддьүөтүн ылыммыт. 2024 сылга бүддьүөт дохуоттаах чааһа 302,6 млрд солк. буолбут. Онтон тыа хаһаайыстыбатын  сайдыытын үбүлээһинэ 14,93 млрд солк. тэҥнэспит.  Бу 2024 сылга тыа хаһаайыстыбатын бэриллибит харчы, ити сылааҕы бүддьүөт баара суоҕа 4,93 % - гар тэҥнэһэр. Бу эмиэ «сыр-мыр» кээмэйдээх үбүлээһин эбит буолбат дуо, Владимир Степанов этиитигэр олоҕурдахха? Уонна хайдах 2024 сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдан, туругуран туруо диэн кэтэһиэххэ сөбүй? Оттон дьокутааттарбыт тыа хаһаайыстыбатын буолунай харчыны биэрдибит диэн, астына сылдьаллара буолуо дуу?

Тиһэҕэр «аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэбитин, бэйэбит оҥорон таһаарбыт аспытынан оччо–бачча бырыһыан улаатыннаран хааччыныахпыт», – диэн ылыммыт стратегическай суолталаах уураахтарбытын, дьаһалларбытын толоро да сатаабаппыт уонна тастан киирэр куһаҕан аһынан-үөлүнэн аһатабыт. Ким этиэҕэй, биһиги экэниэмикэбитгэр туһалаабакка,  төһөлөөх элбэх миллиард үп, аһылык атыылаһыытыгар өрөспүүбүлүкэ таһыгар тахсарын?  Тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһин кыратыттан, ынах сүөһү иитэн үүт туттарааччылар хамнастара, кэтэхтэр дохуоттара кырата бэрт буолан, ыччат тыа сиригэр тохтообот, куораттарга куотар. 

Владимир Степанов  үбүлээһин аҕыйаҕа, тыа сиригэр өссө маннык, киһи үөйбэтэх- ахтыбатах өттүттэн улахан содуллаах диэбит: «Кэлиҥҥи сылларга нэһилиэктэргэ улахан кыһалҕанан оҕо уһуйааныгар сылдьар, оскуолаҕа үөрэнэр оҕо ахсааныын аҕыйааһына  буолар. Ыччат дойдуларыгар төннүбэтэхтэринэ, хантан оҕо баар буолуой? Оччотугар кэмигэр таас оскуола тутуллубута, балыыһа, успуорт саалалар, о.д.а. бэрт өрө күүрүүлээхтик аһыллыбыт уонунан мөлүйүөн сыаналаах социальнай эбийиэктэр таах хаалалларыгар тиийиэхтэрин сөп».  Владимир Степанов бу дириҥ ис хоһоонноох этиитин үрдүкү салалтабыт өйдөөбөт быһыылаах. Оскуола, суол, гаас баар буолла да, тыа сирэ сайдыахтаах – диэн эрдэхтэрэ... Оттон үлэ суох буоллаҕына, ыччат үлэ көрдүү атын сиргэ бардаҕа ол дии!  Итинник балаһыанньа Саха Сирин үрдүнэн саҕаламмыта 20 –чэ сыл буолта буолуо уонна өссө сылтан  сыл ахсын түргэтээн иһэр. Владимир Степанов ити этиитин «Ил Түмэн» парламент хаһыата хайдах бигэргэппитин көрүөҕүҥ.

«Ил Түмэн» хаһыат 2023 сыл ахсынньы 1–кы күнүнээҕи нүөмэригэр  «Дьоһун үлэ – ситиһиилээх учуутал” диэн ааттаах, Галина Матвеева ыстатыйата тахсыбыта. Кини манна Таатта улууһугар оҕо төрөөһүнэ аҕыйыырын туһунан дьиксиннэриилээх сыыппаралары аҕалар: «Демографическай балаһыанньа тыа сиригэр үөскэтэр кыһалҕалара»,  - диэн ис хоһонноох иһитиннэриини Татьяна Хаптагаева оҥордо. Кини кэпсээбитинэн, Таатта улууһугар сыл ахсын оҕо ахсаана намтыырын таһынан, “уһуйааччы” уонна “алын уһуйааччы” дуоһунастарга исписэлиис тиийбэтэ көстөр... Уһуйааннарынан 2019 с. 1641 оҕо хабыллыбыт буоллаҕына, 2023 сылга – 1164 оҕо. Бу курдук  2019 сылтан оҕо ахсаана 477 оҕонон аҕыйаан, оскуола иннинээҕи уһуйааннарга барыта 19  бөлөх сабыллыбыт. Быйыл 39,5 штат сарбыллара былааннанар».  Санаан көрүҥ эрэ. 4 эрэ сыл устатыгар,  477 оҕо барыта  кэриэтэ, биир улуус нэһилиэктэригэр көҕүрүүр.  Саха Сирин үгүс улуустарыгар балаһыанньа итинтэн ордуга суох. Ону  маны удумаҕалыыр киһи, дьиксинэр дьыалата буолбатах дуо? Арай үрдүкү  салалта кыһаллыбат курдук. Өрөспсүүбүлүкэ тыатын сиригэр  дьон-сэргэ олоҕун, тыа хаһаайыстыбатын туругун  туһунан судаарыстыбаннай статистика таһаарар кэтээн көрүүлэрин биһиги үрдүкү салалтабыт ааҕара,  үөрэтэрэ буоллар,   туох эмэ быһаарыылаах, күүстээх дьаһаллары ылбыттара ырааппыт буолуо этэ.  Биһиги, кинилэр саатар «Кыымы» уонна «Ил Түмэни» ааҕаллара буолуо дии саныыр этибит.

«Ил Түмэн» 2023 сыл  алтынньы 13 күнүнээҕи нүөмэригэр «Ил Түмэн дьокутааттара, тыа сирин болҕойуҥ!» диэн ааттаах Горн Платонов дириҥ ис хоһоонноох аһаҕас суруга бэчээттэммитэ. Горн Платонов 1992-2007 сс. «Кириэстээх» кээпэрэтиип дириэктэринэн үлэлээбит.  Кини өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбата хайдах туруктааҕын уруккутун да, билиҥҥитин да аһара үчүгэйдик билэр. Тыа сиригэр олох уустук оскуолатын ааспыт муударай бэтэрээммит, историческай суолталаах этиитэ, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар туһуламмыт буолан, дьон болҕомтотун аһара тарта.

Горн Егорович Ил Түмэн дьокутааттарыгар аһаҕас суругун маннык саҕалаабыт: «Сүөһү иитиитэ улахан ночооттоох салаа буолла. Мин, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар ураты болҕомтону ууран, үбүлээһини күүскэ эбэн, сыллааҕы уопсай бүддьүөт 10% - нын, а.э. быйылгыттан икки бүк үрдэтэн,  2024 сылтан сыллата  30 млрд солк. көрүллэригэр туруорсабын», – диэн. Оттон Владимир Степанов: « ...бүддьүөт 15%-нын инбэстииссийэлиир сөбө чахчы», –  диэн бигэргэппитэ. Бу икки улаханнык убаастанар, киэҥ билиилээх дьон, тыа хаһаайыстыбатын сыллааҕы үбүлээһинэ 30 миллиард  солкуобайтан кыччыа суохтаах диэн, иккиэн итэҕэтиилээхтик бигэргэтэллэр.

Горн Платонов Кириэстээххэ 2017 сылтан бэттэх ынах сүөһү ахсаана икки төгүл  аҕыйаата диэн суруйбут: «Мин олорор Кириэстээхпэр 2017 с. – 478 ынах сүөһү, ол иһигэр 171 ыанар ынах баара. 2023 сыл тохсунньу 1 күнүгэр ынах сүөһү ахсаана 236 буолла, ол иһигэр ыанар ынаҕа 90 төбө, а.э. 50 %-на эрэ хаалла. Оттон быйылгы кыстыкка киирэн өссө алта ыал, ол эбэтэр 36 ынах сүөһүнү, ол иһигэр 15 ынаҕы өлөрөргө былааннанан сылдьаллар». Кини салгыы маннык суруйбут: «Нэһилиэктэргэ нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйаан, бүддьүөт тэрилтэлэригэр сылтан сыл сарбыйыы ыытыллан, үлэ миэстэтэ аҕыйыыра биллэр дьыала. Оччоҕо саҥа, баараҕай оскуолаларга ким үөрэнэр? Кириэстээххэ  2009 сылга 19 оҕо төрөөбүт буоллаҕына, 2021 сыллаахха – 4 оҕо, 2022 сылга – 2 оҕо төрөөтө... Өссө төгүл санатабын – Аан дойдуга Саха Сирин ураты тыйыс усулуобуйата (кыһыммыт уһуна, халлааммыт олус тымныыта, ырааҕынан тарҕанан олорорбут, суолбут – ииспит мөлтөҕө, ирбэт тоҥмут уо.д.а.) баарынан тыа хаһаайыстыбата Арассыыйа Европатааҕы эрэгийэннэриттэн кырата   үс  бүк  ыарахан, уустук усулуобуйаҕа үлэлиирбит толору дакаастанан турар. Ол аата үбүлээһин үс бүк элбэх буолуохтаах.   Горн Платонов, дьэ, итинник күүстээх дакаастабылларга олоҕуран: «Сүөһү иитиитэ улахан ночооттоох салаа буолан, тыа сиригэр эдэр ыччат тохтооботун сүрүн биричиинэтинэн буолла”, -  диэн туран, маннык дьоһуннаах этиилэри оҥорор:

«1. Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар ураты болҕомтону ууран, үбүлээһини күүскэ эбэн сыллааҕы уопсай бүддьүөт 10 % -нын, а.э. быйылгыттан икки бүк үрдэтэн, 2024 сылтан сыллата 30 млрд. солк. көрүллэрин туруорсабыт.

2. Кэтэх ыал туттарар 1 киилэ үүтүгэр 80 солк., бааһынайдарга 100 солк., кээпэрэтииптэргэ – 150 солк. харчыны, нолуок төлүүллэрин иһин биэриэххэ.

3. Ыанар ынах ахсыгар 50 тыһ. солк. биэриэххэ.

4. Мэдиссиинэ үлэһиттэригэр, эдэр учууталларга, табаһыттарга биэрэр курдук, 20 ынаҕы тутан үлэлиир ыанньыксыкка тэрилтэ биэрэр хамнаһын таһынан, бүддьүөттэн ый аайы 50 тыһ. солк. көрүөххэ.

5. Субан сүөһүнү көрөөччүлэргэ, сылгыһыттарга, механизатордарга 30-40 тыһ. солк. биэриэххэ.

Горн Николаев бу эргиччи толкуйдаммыт чопчу этиилэрэ олоххо киирэрэ буоллар, ыччат интэриэһэ уһулуччу  өрө тутуллан быһаарыллан, кини оччоҕо дойдутугар олохсуйан, таһаарыылаахтык үлэлээн, аһыыр ас диэн, норуот олоҕор тыын суолталаах  хайысхатын ситиһиилээхтик быһаарсыа,  саха дьонун олоҕун оҥкулун  эрэллээхтик оҥорсуо этэ.

 Владимир Степанов уонна Горн Платонов этиилэрин ис хоһооно биир – тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы. Арай Владимир Степанов  этиитин Горн Платонов чопчу сыыппараларынан чуолкайдаабыт. Дьиҥинэн, СӨ Бырабыыталыстыбата даҕаны тыа хаһаайыстыбатын сайыннарартан атыны эппэт. Арай, дьиҥнээхтик сайыннарар курдук үбүлээһини хаһан да оҥорбот. Оҥорор да былаана суох курдук. Ол иһин кини этиилэрэ,  албын этиилэринэн быраҕаттаныы курдук көстөр буоланнар, дьиҥнээх сайдыы кэлэригэр эрэл кыыма кыччаан иһэр. Куһаҕана диэн, ол түмүгэр тыа хаһаайыстыбата өрүһүлтэтэ суох  дириҥ дьаамаҕа түһэн иһэр курдук. Билигин 2024 сыл устата бэлэмнээн, Степановтаах Платонов этиилэрин 2025 эрэ сылга олоххо киллэриэххэ сөп.

Ол эрээри, эрэл кыыма эмиэ сириэдийэн таҕыста. Ол туохтан көстөрүй?

1. Айсен Николаев во время участия в июне этого года в ПМЭ форуме дал интервью корреспонденту Владимиру Шукшину, где он сказал следующее:»…Сегодня все люди знают и про якутское кино, про якутское ИТ, якутские праздники, конечно, якутскую экономику. Многие ее уже называют экономическим чудом, у нас крупнейшие экономические проекты реализуются, это проекты даже не российского, а мирового глобальног масштаба... И я очень рад, что причастен к этому, что руковожу таким замечательным регионом. И сделаю все, чтобы следующие пять лет мы шли вперед и люди у нас жили лучше.»
2. “Саха сирин” 2023 с. алтынньы 19 күнүнээҕи нүөмэригэр «Бэйэ аһын – үөлүн дэлэтиэхпит” диэн СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ А.А. Александровы кытта кэрэспэдьиэн Ж.Стрюкова кэпсэтиитэ бэчээттэммитэ. Онно А. Александров маннык диэбит: « ...тыа хаһаайыстыбатыгар орто хамнас – 47000 солк. Бачча хамнастаах хайдах тыа сирин ипотекатын ылан, төлөһүөй? Онон бу салааҕа хамнас үрдүүрүн ситиһиэхтээхпит». Салгыы өссө маннык диэбит: «Сүрүн сорукпут диэн бэйэбитин аһынан – үөлүнэн толору хааччынар усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит... эт уонна үүт бородууксуйаны оҥорон таһаарыы кээмэйин 2029 сылга диэри 30-туу бырыһыанынан үрдэтии ситиһиллиэхтээх».
3. “Кыым” 2023 с. сэтинньи 16 – тыс күнүнээҕи нүөмэригэр «Дьадаҥы дьону дьоллооһун: биэс сыллаах улуу былаан” – диэн Дмитрий Иванов ыстатыйата бэчээттэммитэ. Бу ыстатайа ис хоһооно диэн, Ил Дархан Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлһкэтигэр дьадайыыны бохсор Ыйааҕын туһунан эбит.    «Бу  “пятилетка” иһигэр эрэгийиэн былаастара 70 тыһ. тахса киһини дьадайыыттан таһаарыахтаахтар».  Ол аата дьоллуохтаахтар. Ыстатыйаҕа салгыы: «ХИФУ учуонайдарын чинчийиилэригэр олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ дьадаҥы олохтооҕо  бастайааннай дохуота суох  элбэх оҕолоох тыа сирин олохтооҕо эбит диэн быһаарбыттара», – диэн суруллубут. Биллэн турар, Ыйаахха  ити ХИФУ чинчийиитин оҥорбут түмүгэ, учуоттаммыт. Итини истэн, тыа сирин үгүс дьадаҥы олохтоохторо, бэлиэр дьоллонорго олох бэлэм, тэһийбэккэ-тулуйбакка кэтэһэ сылдьаахтыыллар...  

Бу үс этииттэн биирэ олох чахчы баар, туолбут дьыала диэн үөрэбит. Ол тугуй? Сахалар дьоллонуохтарын туһугар, Ил Дархан Айсен Николаев «экэнэмиичэскэй чудоны» оҥорбута олох чуолкай. Дьадаҥылары дьоллуур үп-харчы кыах толору баар. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн кээмэйэ, аҥардас кэнники биэс сыл иһигэр,  икки төгүл улааппыта, ону кэрэһэлиир. Ол эрээри, итинник үтүөкэннээх былааннар лозунг курдук мээнэ хаалбаталлар ханнык диэн, курус санаа тоҕо үүйэ-хаайа тутарый?

Михаил Гаврильевич Донской, пенсионер.