Уопсастыба

2024 сыл – Айыыһыт Ийэ Хотун сыла. 

Кэлбит 2024 сыл билгэтэ:

Саха халандаарынан 2024 сыл бэлиэтэ – Айыыһыт Хотун. Айыыһыт дьиэ-кэргэн, таптал айыыта. Айыыһыты итэҕэйии киһи – аймах элбиирин, дьон – сэргэ, саха омук өлбөт – сүппэт инники кэскилин түһэ буолар. Итэҕэл диэн норуот олоҕу анаарар ураты көрүүтэ, кини сайдыытын туоһута. Итэҕэллээх эрэ буоллахха, ил – эйэ, көҥүл, дьоллоох – соргулаах олох чэчирии сайдар, кэрэ эйгэтэ кэҥиир диэччилэр. Итэҕэлэ, туохха эмит эрэлэ суох норуот диэн суох. Маҥнайгы халлааҥҥа  Айыыһыт олорор.  Айыыһыт -  таптал, ускуустуба таҥарата. Кини дьиэ-уот тэринэргэ туһаайар - оҕону үөскэтэр айыы. Киһини олоҕун устатын тухары араҥаччылыыр, олох очурдарын туоруурга күүс-кыах биэрэр аналлаах. Өбүгэлэрбит бу айыыны намыын мөссүөннээх, толору эттээх-сииннээх толуу-мааны дьахтар быһыытынан көрөллөр.

Бу ааспыт 2023 сылга күммүт эстиитин муҥутуур чыпчаалын туораабыппыт, ол туоһутунан буолбута ахсынньы ыйга халлааммыт умайбытын бары билэбит, былыр да сут кураан сылларыгар халлааммыт кытара умайбыта дииллэрэ олоххо баар чахчы. Киһи соһуйуон иһин ити сыллар кэннилэриттэн сэрии тохтоон, сут кураан уҕараан өҥ сыллар кэлэн барбыттара онон буоллаҕына быйылгы сылтан ыла олохпу тупсан сэриибит тохтоон барыа диэн эрэл баар. Аны билигин бу тохсунньуга үргэлбит ыйы кытта алтыһыылара өтөрүнэн буолбатах алтыһыы Ургэл ыйы таарыйан ааһыстылар ити өҥ үчүгэй эрэ сылларга буолар алтыһыы.

Айыыһыт Хотун дьиэ-кэргэн, таптал айыыта. Кини сардаҥарар сырдык ньуурдаах, куруук күлэ-үөрэ сылдьар буолар. Айыыһыт хайыспыт сиригэр үөрүү олохсуйар, кини үктэммит сиригэр уйгу-быйаҥ түһэр.

Тохсунньу ый тутула:

Бу ыйы былыр бүтэй кэм дииллэрэ. Хотугу сахалар хараҥа ый диэн ааттыыллар. Тохсунньу ый түүнэ уһун, күнүһэ кылгас. Аан-даам тымныы түһэр. Хараҥа бүрүүкүүр. Дьон хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэл-лэр. Онон таҥхаланыы диэн үөскээбит. Тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр. Бу ыйы от ыйа батыһар. Тымныйдаҕына — сайына сөрүүн, сылый-даҕына – сайына куйаас. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүн буолар. Элбэхтик кыраһалаатаҕына, өҥ сайыны күүтэллэр. Тохсунньуга тымныы хам тутар, сэтэриир. Ити эрээри, хонон турдах ахсын халлаан сылыйан эрэрэ, күн уһаан иһэрэ биллэр буолар.Тибии типтэҕинэ, от ыйыгар улаханнык сөрүүтүйэн ылар, кыраһа элбэхтик түстэҕинэ өҥдьылы күүтэллэр.Ый 9 күнүгэр ый уонна үргэл алтыһыыта буолар. Күн уһаан иһэр. Тыал диэн улахан суох. Тымныы хам тутар. Өссө сэтэрэр курдук буолар.Тохсунньу ортотун диэки тоҥсоҕой маһы тоҥсуйан торулутар. Итини тоҥсоҕой «тымныыны кэрдэр быһыыта» дииллэр. Букэмҥэ аам-даам тымныытурар. Ол эрээри халлаан сылыйан эрэрэ син биллэр. Күн кыра-кыралаан уһаан иһэр.

Тохсунньу ый билгэтэ:

Тохсунньу ый 7 күнэ – Ороһуоспа. Ороһуоспа тымныыта түһэр. Бу күн былытырдаҕына, сис былыт тохсунньу 14-гэр диэри туруоҕа, былытырбатаҕына – тымныы сэтэриир. Бу күн сылыйдаҕына – сааһа тымныы, хаардаатаҕына – сайына өҥсүйэр. Киэһэтин халлааҥҥа сулус аҕыйах буоллаҕына – отон аанньа үүммэт.

Тохсунньу ый 9 күнэ - ый уонна үргэл алтыһыыта буолар. Былыргы сахалар ый үргэли кытта алтыһыытын кэтээн көрөөччүлэр. Үчүгэй дьыл буоларыгар алтынньы 14, сэтинньи 12, ах-сынньы 11, тохсунньу 9, олунньу 7, кулун тутар 4, ыам ыйын 1 күннэригэр алтыһар. Оттон кураан дьыл кэлэригэр хойутаан алтыһар.

Тохсунньу ый 12 күнэ – сүллүүкүттэр тахсаллар. Маҥнай хамначчыттара тахсан, абааһыта суох өтөхсүйбүт дьиэлэри оттон ититэллэр.

Тохсунньу ый 14 күнэ – Баһылайап (Эргэ саҥа сыл). Бу күн ханнык кэмҥэ былытырбытынан дьаҥ-дьаһах хаһан буоларын быһаараллар.

Тохсунньу ый 19 күнэ – Кириһиэнньэ. Кириһиэнньэ тымныыта түһэр. Бу күн күннээх уонна тымныы буоллаҕына – сайына кураан. Сарсыарда сүллүүкүттэр төттөрү киирэллэр диэн, ыаллар эрдэ туран сүөһү уулатар ойбоннорун тэһэн, сүүрдээн кэбиһэллэрэ.

Тохсунньу ый 20 күнэ – былыр таҥара күлүгүн сууйаллара уонна сибэтиэй уутунан дьиэлэрин, хотоннорун, сүөһүлэрин ыраастыыллара, арчылыыллара.

Тохсунньу ый 31 күнэ 31 – Бастакы Охонооһойоп. Эһэ арҕаҕар сытан, иккис өттүгэр эргийэр, ытыһын биирдэ саланар. Дьыл оҕуһун муоһа мулуруйэр.
Саҥа дьыл күн тохсунньу ый 1 күнүгэр – 10 мүнүүтэ уһуур.

• Ороһоспо күн тохсунньу ый 7 күнүгэр – 30 мүнүүтэ уһуур.
• Кириһиэнньэ күн тохсунньу ый 19 күнүгэр – 1ч17 мүнүүтэ уһуур.
• Бастакы Охонооһойоп күн тохсунньу ый 31 күнүгэр – 2ч19 мүнүүтэ уһуур.

Декада диэн ый 10 хонук ааҕыллар:

I Декада- ый 1-10 күннэрэ

II Декада- ый 10-20 күннэрэ

III Декада- ый 20-30 күннэрэ

ИЛИН ЭҤЭР УЛУУСТАР:

Тохсунньу ый Илин эҥэр улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ балай да тымныы буолара сабаҕаланар, I декадаҕа сөбүгэр соҕус хаардаах буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сымнаһыар  күнүс -41С-46С кыраадыс тымныы, түүнүн -51С-55С кыраһа хаара кэмчи. II Декада  кыра сөҥүүлээх буолсу күнүс -39-43С кыраадыс тымныы, түүнүн  -45С -50С  кыраадыс тымныы.

III Декада хаара олох суох буолсу көннөрү тымныйыыһык. Күнүс-30С-35С кыраадыс тымныы, түүн  -37С -40С  кыраадыс тымныы буолсу.

КИИН УЛУУСТАР:

Тохсунньу ый киин үгүс улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ балай да сымнаҕас буолара сабаҕаланар, I декадаҕа сөбүгэр соҕус хаардаах буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сымнаһыар  күнүс -41С-40С кыраадыс тымныы, түүнүн -44С-47С кыраһа хаара кэмчи. II Декада  кыра сөҥүүлээх буолсу күнүс -39-43С кыраадыс тымныы, түүнүн  -40С -43С  кыраадыс тымныы.

III Декада хаара олох суох буолсу көннөрү тымныйыыһык. Күнүс-30С-32С кыраадыс тымныы, түүн  -37С -39С  кыраадыс тымныы буолсу.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР

Бүлүү эҥэр улуустарга былырыыҥҥыга тэҥнээтэххэ балай да тымныы буолсу, дьэ уонна I-II декадаларга кыра хаардаах буолсу.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сылаас  күнүс -40С-42С кыраадыс тымныы, түүнүн -40С-45С бу декадаҕа кыра хаардаах. II Декада көннөрү хаардаах буолсу күнүс -35-38С кыраадыс тымныы, түүнүн  -45С -40С  кыраадыс тымныы.III Декада хаара олох суох буолсу ол гынан былыттаах буолан улахан тымныылар түһүө суохтар. Күнүс-27С-30С кыраадыс тымныы, түүн  -30С -35С  кыраадыс тымныы буолсу.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ:

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бары улуустардааҕар бу тохсунньу ыйга I-II декадаларга балай да хаардаах буолсу , ол гынан былырыыҥҥытааҕар I-II декадаларга балай да тымныйыыһык.

Бу ый I Декадата урукку сылларга тэҥнээтэхх сылаас  күнүс -28С-32С кыраадыс тымныы, түүнүн -36С-39С тымныы. II Декада хаардаах буолсу күнүс -28С-30С кыраадыс тымныы, түүнүн  -43С -40С  кыраадыс тымныы. III Декада да хаара олох суох көннөрү тымныйыыһык. Күнүс-20С-24С кыраадыс тымныы, түүн  -27С - 29С  кыраадыс тымныы буолсу.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:

Өймөкөөн Сахабыт сирин саамай тымныы улууһунан биллэр, ол гынан урукку сыллар кытта тэҥнээн көрдөххө Тохсунньу ыйбыт бастакы декадата улаханнык тымныйыыһык. Хаарбыт кыра соҕус бастакы эрэ декадаҕа баар. Бу ый I Декадата күнүс -50С-53С кыраадыс тымныы, түүн -54С-56С тымныы. II Декада күнүһүн -39С-40С кыраадыс тымныы, түүнүн -46С-43С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа.Күнүһүн -41С-43С кыраадыс тымныы, түүн -45С-48С кыраадыс тымныы.

ВЕРХОЯНСКАЙ УЛУУҺА:

Верхоянскай Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһунан биллэр, бастакы декадаҕа хаардаах курдук, онон урукку сыллардааҕар сымнаһыар буолсу дуу. Бу ый I Декадата күнүс -41С-48С кыраадыс тымныы, түүнүн -47С-52С тымныы. II Декада балай да тымныы буолсу күнүһүн -42С-45С кыраадыс тымныы, түүнүн -50С-45С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа былыт кэлэринэн арыый да ымныыһык.Күнүһүн -40С-43С кыраадыс тымныы, түүн -43С-46С кыраадыс тымныйыыһык.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА-ХАЛЫМА, АЛАҺЫАЙ УЛУУСТАРА:

Халыма-Индигиир эҥэр улуустарга,бу тохсунньу ыйга бастакы уонна  иккис декадаларга кыра хаардаах буолсу. Урукку сылларга тэҥнээтэххэ арыыйда тымныы буолсу. Бу ый I Декадата күнүс -40С-42С кыраадыс тымныы, түүн -45С-48С тымныы. II Декада хаара суох буолсу, көннөрү тымныы буолсу күнүһүн -42С-40С кыраадыс тымныы, түүнүн -43С-45С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа Күнүһүн -40С-41С кыраадыс тымныы, түүн -44С-46С кыраадыс тымныы.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИ:

Арктика эҥэр улуустарга тохсунньу ый бастакы уонна иккис декадаларыгар хаардаах буолсу. Үһүс декадаҕа хаар суоҕун кэриэтэ буолсу.

Бу ый I Декадата күнүс -32С-36С кыраадыс тымныы, түүн -34С-39С тымныы. II Декада хаара суох буолсу, көннөрү тымныы буолсу күнүһүн -30С-32С кыраадыс тымныы, түүнүн -36С-34С  кыраадыс тымныы. III Декадаҕа Күнүһүн -27С-25С кыраадыс тымныы, түүн -30С-31С кыраадыс тымныы.