Уопсастыба

Мин быйыл хаһыаттарга 10-тан тахса, куйаар ситиминэн 40-ча ыстатыйаны таһааттардым. «Сахалар ахсааммыт өнүйбэт. Тыа сирэ кураанахсыйар» диэн ыстатыйам киэҥ кэпсэтиини таһаарда, сэҥээриини ылла. Ол эрээри соцситиминэн тарҕаммыт санаалар, туруорсуулар, быраап өттүнэн улахан суолтата суохтара өйдөнөр. Ити иһин, Алексей Ильич, хоруйдуо, тустаах дьаһалы ылыа диэн эрэнэммин, «Ил Түмэн» хаһыат нөҥүө суруйабын. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын ыытар үлэтин ситиһиилэрин туһунан элбэхтик сырдатыллар, онон олоҕу-дьаһаҕы туох баарынан кэпсиир наада. Үрдүкү салалта үлэтигэр, уопсайынан өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар саамай кыайтарбатах, туоратыллыбатаҕына, кэнэҕэһин содуллаах буолар үс суол итэҕэс баарын ити үөһэ эппит ыстатыйабар бэлиэтээбитим.

Маҥнайгыта
Бу үлүгэрдээх баай дойдуга олорон нэһилиэнньэбит олоҕун таһымынан Арассыыйаҕа 71-с эрэ миэстэҕэ сылдьабыт. Ол сүрүн төрүөтүнэн сирбит баайыттан дуоннааҕы туһаммакка, үксэ кэлии хампаанньалар көҥүл айбардыылларыттан, сорох бырамыысыланнай тэрилтэлэрбитин босхону үрдүнэн атыылаан кэбиспиппит буолар.
Иккиһэ
Сахалар ахсааммыт, ордук кэнники уон сылга өнүйбэтэ. Ахсаана эбиллибэт омук инники кэскилэ мөлтүүр. 2020 сыллаах биэрэпис түмүгүн көрдөххө, 2010-2020 сс. 28 000 киһи, эбэтэр сылга 280-нуу эрэ саха эбиллибит. Коронавирус ыарыы тура, АБДь саҕалана илик сылларыгар. Оттон 1990-с сс. сыллата 6-7 тыһ. киһинэн эбиллэн испит эбиппит. Билигин?! Ол төрүөттэрэ:

– Аныгы кэм таһымыгар тэҥнээтэххэ, үгүс киһи олоҕун усулуобуйата мөлтөх, кирэдьииккэ батыллыы барда, дьадаҥы ахсаана аҕыйаҕа суох.
– Оҕолонуу аҕыйаҕын биир төрүөтүнэн тыаттан куоракка көһүү аһара элбээбитэ буолар. Онно эбэн оҕолонор дьахталлар улахан аҥаардарын Дьокуускайга Перинитальнай кииҥҥэ аҕалан, кырата 20 %-нарын оҕолорун быһа ылан, үксүлэрин иккиттэн ордук оҕоломмот оҥороллор.
– Саха кыргыттара омукка тахсаллар, ГТАС көрдөрөрүнэн, икки сылга 6 тыһыынча кыыс кэлии омуктарга эргэ тахсан, иккис-үһүс ойох буолбуттар.
– Ыччат киин Арассыыйаҕа уонна омук сиригэр олохсуйа барыыта элбэх. Үсүһэ
Урбанизация аһара күүһүрдэ. Тыа сириттэн киин сирдэргэ нэһилиэнньэ көһүүтэ аан дойду үрдүнэн буолар хамсааһын. Биһиги уонча сыллаахха диэри син балачча тулуктаһан кэлбиппит. Тыа сирин кэлимник сайыннарыы, олорор дьиэни-уоту тутуу, хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамаларынан улуустарга улахан үлэ барбыта, барар даҕаны. Ол эрээри, тоҕо көһүү күүһүрдэ?

Тыаҕа төһө киһи олороруй?
Статистика этэринэн, билигин тыа сиригэр 325 тыһ. киһи олорор диэн да, дьиҥнээҕэ төһө буолуой? Мин ааҕарбынан итинтэн кырата үстэн биирин курдуга куораттарга, атын сирдэргэ олороллор. Нэһилиэккэ пропискалаах эрээри, сайынын эрэ кэлэн барар дьоннор, куоракка кыстыыр кырдьаҕастар, үөрэнэр уонна үлэлиир ыччаттар элбэхтэр. Хаалбыт нэһилиэнньэ аҥаара улуустар кииннэригэр, бөдөҥ бөһүөлэктэргэ тоҕуоруста. Ордубут 100-кэ тыһыынча киһи кытыы нэһилиэктэргэ олороллоро буолуо диэтэххэ, ортотунан биир нэһилиэккэ 300-һү кыайбат киһи тахсар. Дьэ олортон оҕону-кырдьаҕаһы, бүддьүөт о.д.а. тэрилтэлэр үлэһиттэрин көҕүрэттэххэ, сүөһү иитиитинэн дьарыктанар төһө киһи ордуой? Онон, тыа сиригэр нэһилиэнньэ үстэн биирэ олорорун туһунан өйдөбүлү уларытар наада.
Мин сэбиэттиирим саҕана Кытаанахха 700 киһи олороро, оскуолаҕа 200 оҕо үөрэнэрэ, сэттэ Дьоруой Ийэ баара, үлэ күөстүү оргуйара. Билигин 508 киһи пропискалаах эрээри, 306 киһи олорор, быйыл биир эрэ оҕо төрөөтө! 40 сааһыттан эдэр сүөһү көрөр киһи суох, сүөһү ахсаана аҕыйыы турар. Үгүс сирдэргэ манныга чахчы. Ол иһин, Алексей Ильич, эн: «Бу балаһыанньа көммөтөҕүнэ, биһиги болдьохпут бүтүүтэ 100 тыһыынчаны кыайбат сүөһү хаалара буолуо», – диэн сөпкө этэҕин. Бэйэбиттэн эптэхпинэ, туох да дьаһал ылыллыбатаҕына, оччо хааллаҕына махтал буолуо, ити иһин тыа сирэ кураанахсыйар диибин.
Төрүөтэ тугуй?
Туох да мөккүөрэ суох, тыаҕа сөптөөх үлэ суоҕа, төрүт дьарыкпыт, сүөһү иитиитэ кэхтэн иһэрэ буолар. «Кыра омугу эһиэххин баҕарар буоллаххына, төрүт дьарыгын эс» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Оттон сүөһүбүт тоҕо аҕыйыырый?

Бу сүрүн төрүөтүнэн салалтаҕа да, сорох көннөрү да дьоҥҥо: «Тыа хаһаайыстыбата ночооттоох, тоҕо элбэх үбү көрүөхпүтүй? Чэпчэки сыаналаах кэлии ас-үөл дэлэй. Тыаттан куоракка күүскэ көстөхпүтүнэ эрэ сайдыахпыт», – диэн санаа баһыйара буолар.

Ол түмүгэр, тыа хаһаайыстыбатын бүддьүөттэн үбүлээһини 13,4 %-тан 5 %-ҥа диэри түһэрдилэр. Сүрүн бородууксуйа (үүт) сыанатын хара маҥнайгыттан ороскуотун ырааҕынан саппат гына олохтоон кэллилэр, сүөһү аҥаарыттан ордугун иитэр кэтэх ыаллартан үүттэрин туппат буоллулар. Онно эбэн урут «Олорор дьиэ-уот» бырагырааматынан сүөһүгэ үлэлиир эдэр дьоҥҥо босхо кэриэтэ дьиэ тутуллара тохтообута, балыыһалар сарбыллыбыттара, хамнас үөрэнээччи ахсаанынан төлөнөр буолан учууталлар тиийбэттэрэ, хаарбах дьиэттэн көһөрүү үбүн харчынан биэрэннэр, ордук хотугу улуустартан киин сирдэргэ көһүү элбээһинэ... барыта охсор. Бу суруйууларбар олоҕуран быһаччы...

Маннык этиилэрдээхпин:
1. Ил Түмэн уонна өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын таһымнарынан, сахалар уонна хотугу омуктар ахсааннара элбиирин, тыа сирэ кураанахсыйбатын туһугар анал бырагыраамалары, дьаһаллары ылыныахха.
2. «КлиКра сокуонунан» нэһилиэктэр туспа уокурук буолалларын утарымыахха. Ол кэнниттэн үөһээттэн нэһилиэккэ бэриллэр үбү таһынан, тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр өйөбүл бары көрүҥэ нэһилиэктэргэ быһа тиэрдиллэрин олохтуохха.

4. Нэһилиэктэри сомоҕолуур, күүстэрин түмэр, үүт соҕотуопкатын үрдэтэр сыалтан, Сунтаар «Сырдык аартыгын» курдук өҥөнү оҥорор кэпэрэтииптэри (СПОК) тэрийэри көҕүлүөххэ.
5. Биир киилэ үүт тутуллар сыанатын кырата 100 солк. тиэрдиэххэ. СПОК-ка киирбит уонна ынаҕын ахсыттан кырата 3 сэнтиниэр үүтү туттарбыттарга эрэ ыанар ынахтарыгар 20-30 тыһ. солк. эбии төлүөххэ.

6. Сүөһүгэ үлэлиир эдэр дьону көҕүлээн, «Олорор дьиэ-уот» бырагырааманы сөргүтүөххэ.

7. Биһиги тыйыс усулуобуйабытын учуоттаан, 20 сылтан итэҕэһэ суох тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбит дьахталлар 50, эр дьон 55 саастарыгар биэнсийэҕэ тахсалларын Госдуумаҕа туруорсуохха.
8. 20 сыл ыстаастаах хотон-хонуу үлэһиттэригэр ый аайы 5 тыһ. солк. итэҕэһэ суох эбии төлөбүрү оҥоруохха, сүөһүтэ суох эрээри ходуһа сирин бас билэр дьонтон сирдэрин төттөрү ылар ырычааҕы тобулуохха.
Түмүккэ
Ытыктабыллаах Алексей Ильич!
Ил Түмэн дьокутааттара!
Бүддьүөт уустугурбутун, үп-харчы кырыымчыгын толору өйдүүбүн.
Ол да буоллар, атын бырагыраамалары сарбыйан да туран, тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар сөптөөх үп көрүллүө диэн эрэнэбин. Сүөһү ахсаана аҕыйааһына тыа сирэ кураанахсыйарыгар, олохтоох ас-үөл аҕыйааһыныгар тиэрдэрин таһынан, онтон сылтаан ахсааммыт өнүйбэт, тылбыт-өспүт, төрүт култуурабыт дьадайар, доруобуйабыт оҕустарар.

Сөптөөх үп-харчы көрүллүбэтэҕинэ, хамсатыылаах дьаһал ылыллыбатаҕына тыа сирэ, төрүт дьарыкпыт эстиигэ барара саарбахтаммат. Ону көннөрүү эһигиттэн тутулуктааҕын өйдүүргүтүгэр ыҥырабын. Бу сурукпар сөптөөх хоруйу ыытыаххыт диэн кэтэһэбин.

Аадырыһым: Чурапчы сэл., Ефимов уул. 7 №.
Төлөпүөнүм 8-984-100-12-51.

Истиҥ эҕэрдэни кытары Иван ПОНОМАРЕВ.

Хаартыска  Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин саайтыттан.