Уопсастыба

Дьоһун үлэлээх дьоҕус нэһилиэк

Мунньахха бары улуустартан уонна Дьокуускай куораттан көхтөөх үлэ үөһүгэр сылдьар далбар хотуттар, дьокутааттар, баһылыктар, үлэ бастыҥнара, уопсастыбанньыктар түмсэннэр, ааспыт олох устуоруйатын быһаарыылаах түһүмэхтэрин, дьахтар хамсааһынын кэрдиис кэмнэрин ахтыбыттара. Улуустар дэлэгээттэрэ уопсастыбаннай түмсүүлэр үлэлэрин уопутун билиһиннэрбиттэрэ, дьиэ кэргэн олоҕо-дьаһаҕа туруктаах, көмүскэллээх буолуутун, демография балаһыанньатын, Анал байыаннай дьайыыга сылдьар байыастары уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйөөһүн, о.д.а. тула санаа атастаспыттара.

Мунньах кэнниттэн биһиги Ньурба улууһун Үөдэй нэһилиэгиттэн кэлбит дэлэгээт Мария Николаеваны көрсөн сэһэргэспиппит. Кини өр сылларга оскуолаҕа учууталынан, дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччынан уонна дириэктэринэн таһаарыылаахтык үлэлээбит. Төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгэр 2001 сылтан саҕалаан, ол быыһыгар 2006-2013 сс. нолуок иниспиэксийэтигэр үлэлээбит, уон сэттис сылын баһылыктыы сылдьар.

– Олохтоох салайыныыга киирэргэ хас биирдии нэһилиэк бэйэтин уратытын көрдөрөр дьаралыктаах буолуохтаах диэн, уопсай мунньаҕынан нэһилиэкпит дьаралыгынан үрүҥ үйэни бигэргэппиппит, «үйэн» диэн «кырынаас» диэн суолталаах эргэрбит тыл, ыччаттарбыт төрүт тылларын билиэхтээхтэр диэн бу тылы үйэтиттибит. Онон «үрүҥ үйэн бэлиэлээх үөдэйдэрбит» дэнэбит, биир дойдулаахпыт, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, Ил Түмэн дьокутааттарынан, 1995 – 2003 сс. улууспут баһылыгынан үлэлээбит Варвара Андреевна Петрова аатын түһэн биэрбэт гына үлэлииргэ кыһанабыт, – диэн кэпсиир Мария Пудовна.

Ол курдук, олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраама чэрчитинэн, сэлиэнньэ уулуссаларын оҥорбуттар, Култуура дьиэтигэр хапытаалынай өрөмүөн ыыппыттар. Былырыын «Мин Сахам Сирэ XXI үйэҕэ» диэн Үтүө дьыала хамсааһын чэрчитинэн, 10 иитиллээччигэ, 25 үөрэнээччигэ анаммыт таас оскуола-саад дьиэтин туттаран үлэҕэ киллэрбиттэр. Аны успуорт саалата тутуллуохтаах, күһүн сыбаайата түһэриллибит, сайын тутуута саҕаланан, бу сыл иһинэн үлэҕэ киллэриллиэхтээх эбит.

Баҕалаахтар бааллар

Үөдэйгэ кыралыын-улаханныын 187 киһи олрор. Дьиэ барыта киин хочуолунайга холбонон, ыаллар дьиэлэрин толору хааччыллыылаах гына оҥостор эбиттэр. Ханна да буоларын курдук, сүөһү-сылгы ахсаана көҕүрүү турар. Быйыл 84 ынах сүөһүнү, ол иһигэр 36 ыанар ынаҕы уонна 159 сылгыны, ол иһигэр 107 биэни кыстаппыттар. Урут хас да бааһынай хаһаайыстыба баара уурайбыттар, ол эрээри, оҕолорун үрүҥ аһынан уонна сибиэһэй этинэн аһатаары, орто саастаах ыаллар сүөһү ииттэр туһунан толкуйданан эрэллэрин баһылык бэлиэтиир.

– Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин иһинэн үлэлиир бырагыраамаҕа кыттар баҕалаахтар бааллар. Сирбит-уоппут дэлэй, Марха эҥээригэр киэҥ сирдээҕинэн биллэбит, угут биитэр кураан дьылларга ыаллыы нэһилиэктэр хаһаайыстыбалара биһигиттэн сир түүлэһэн оттуур үгэстээхтэр. Онон, сүөһү-сылгы ииттиэн баҕарар ыалларга харгыс суох. 2004 с. астыыр сыаҕы туттарбытым ааспыт сылларга бэркэ үлэлээбитэ, билигин үүтү туттарааччы аҕыйаан, «Байар» кэпэрэтиип үүтү Таркаайыга илдьэн астыыр, онно улахан собуоттаах, – диир баһылык. Оттон аһаҕас былаас туһунан сокуоҥҥа маннык этэр: – Бу сокуон туһунан өйдөтүү үлэтэ балачча барбыта. Бэйэм толкуйдуурбунан, кыра нэһилиэктэри суох оҥорор түбэлтэҕэ биири учуоттуур наада: сири! Үөдэй 1950-с сс. бөдөҥсүтүүгэ эмсэҕэлээбитэ, сүрүн тутуулара көтүрүллэн атын сиргэ илдьиллэн, дьоно-сэргэтэ көһөн, бэрт киэҥ сирдээх-уоттаах нэһилиэк учаастак эрэ буолбута. Төттөрүтүн кыараҕас сирдээх нэһилиэктэр бөдөҥсүтүллүбүттэрэ, ол күн бүгүнүгэр диэри охсо турар, араас хаһаайыстыба тэриллэ-тэриллэ, сирдэрэ суоҕуттан өнүйбэттэр. Иккиһинэн, бэриллэр боломуочуйа үбүлэнэрэ наада. Биир кэмҥэ тыа сирин кэлим сайыннарыынан 1 мөл. солк биэрэллэрэ абыраабыта, ол харчыга тирэҕирэн былааннаахтык үлэлээбиппит. Оттон олохтоох көҕүлээһин бырагыраамата, грант диэн хаарты хараҕын курдуктар, тиксиэҥ эрэ суох.

«Сайылык» түмсүү сайдыыны түстүүр

Өрөспүүбүлүкэ парламентарий дьахталларын уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй кулуубун мунньаҕар Мария Пудовна «Сайылык» диэн саха киһитин кулгааҕар кэрэтик иһиллэр ааттаах дьахтар түмсүүтүн туһунан кэпсээбитэ:

– Дьоҕус нэһилиэк буоламмыт, үппүт-харчыбыт кэмчи, онон ис кыаҕы туһанан, дьон актыыбынаһын көҕүтэн, кэммиэрчэскэйэ суох «Сайылык» түмсүүнү тэрийэн, араас таһымнаах бырайыактарга кыттарга тирэх оҥостобут. Түмсүү көмөтүнэн «Ытык өбүгэлэр» түмэли, саха балаҕанын, Кыайыы болуоссатын, «Кыайыы ойуура» искибиэри, Уус дьиэтин, успуорт былаһааккатын сорохторун саҥа туттубут, сорохторун сөргүтэн оҥордубут. Ыччаттар тэрээһиннэргэ кытталларыгар араас таҥаһы-сабы тигии, тэрийии эмиэ бу түмсүүнэн сүрүннэнэр.

Түмсүү үлэтин эдэр ыал ийэтэ, уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөх Анастасия Нестерович 2021 сылтан салайар. Кинини тула бырайыак салайааччыта Василий Федоров, менеджер Дмитрий Федоров, үбү-харчыны ааҕар-суоттуур Федор Николаев, докумуону бэрийэр Наталия Крылова түмсэннэр, араас бырайыактары оҥорон, нэһилиэк сайдыытыгар бэйэлэрин эдэрдии көрүүлэрин киллэрэллэр. Эдэр ыаллар аҕаларын, уолаттары кытыннараллар. Тоҕо диэтэххэ, успуорт былаһааккатыгар эдэр ыаллар оҕолорунаан дьарыктанарга бэйэлэрэ интэриэстээхтэр.

Библиотекарь Наталия Крылова бырайыагынан «Үөдэй ыаллара» кинигэни былырыын таһааран, нэһилиэкпит устуоруйатын, үтүөкэн дьоннорбутун үйэтитэн, тутум үрдээбит курдук буоллубут. Көлүөнэ солбуллар, биһиги үлэбитин ыччаттарбыт ситэриэхтэрэ.

Кыайыы 80 сылынан, сэрии сылларыгар олохтоох сэбиэт уонна холкуос бэрэссэдээтэллэринэн кимнээх, хайдах үлэлээбиттэрин-хамсаабыттарын туһунан дьоҕус кинигэ бэлэмнэннэ. «Айылгы» култуура дьиэтин дириэктэрэ Надежда Аммосова дьаһалта үлэһитэ Астра Тороховалыын Анал байыаннай дьайыы волонтердарын үлэтин салайаллар. Библиотекарь Наталия Крылова көҕүлээһининэн, «Сулустаах дьаарбаҥка» диэн аахсыйа тэриллэн, оҕолор төрөппүттэрин кытары сулус моһуоннаах бэчиэнньэни астаан, атыылаан, АБДь пуондатыгар харчынан көмөнү оҥорууну саҕалаатылар. Култуура дьиэтин уус-уран салайааччыта Марфа Федорова былырыын АБДь-га сылдьар уолаттарбыт мэтириэттэрин уруһуйдатан, галерея оҥорбута. Быйыл Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии буойуттарын мэтириэттэрин уруһуйдатар. Оскуола кэлэктиибэ «Буойун учууталлар» кинигэни бэлэмнии сылдьар.

Бу ыытар үлэбитигэр оҕолору кытыннарабыт, онон кинилэр төрөппүттэрэ, улахан дьон тугу гыналларын көрө-истэ сылдьан, тэҥҥэ үлэлэһэллэр. Холобур, Кыайыы былааҕын Үөһээ Бүлүү улууһуттан тутан баран, атын нэһилиэккэ илдьэн, көннөрү биэрэн эрэ кэбиспэккэ, сиэрдээн-туомнаан, оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар хатанар дьаһал быһыытынан тэрийбиппит.

Патриотическай иитиигэ болҕомто уурабыт. Төрүччүнү оҕоҕо тиийэр курдук үөрэтэбит, 1941-1945 сс. Аҕа дойду сэритигэр кыттыбыт биир дойдулаахтарбытын биллэрэр, үйэтитэр үлэни тэрийэбит. Маны барытын бииргэ сүбэлэһэн тобулабыт. Оскуолаҕа эдэр учууталлар үлэлииллэр, саамай төһүү күүспүт кинилэр. Сайын сэлиэнньэбит иһэ күөҕүнэн симэнэригэр кыһаллабыт, сибэкҥки арааһын үүннэрэн көрөбүт-истэбит. Саас аайы дэриэбинэ иһин-таһын ыраастыыбыт, бэрээдэктиибит. Эр дьоннорбут бары үлэбитин өйүүллэр, ыарахаммытын чэпчэтэллэр. Эдэрдэр нэһилиэк кэскилин түстүүллэр.

***

Парламентарий дьахталлар Үөдэй баһылыгын этиитин сэҥээрэ истибиттэрэ, дьоҕус нэһилиэк дьоһун үлэтэ үгүстэргэ холобур буоларын бэлиэтээбиттэрэ.

Хаартыскаларга Василий Кононов (Ил Түмэн), Мария Николаева түһэриилэрэ.