Уопсастыба

100 хонук хаалбытын бэлиэтээһин

Кулун тутар 30 күнүгэр Дьокуускай туонатыгар Күрэс төрүт көрүҥнэригэр XXII-с «Манчаары оонньуулара» буолара 100 хонук хаалбытын бэлиэтиир «Түмсүү – төлкө төрдө» үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ сылдьаммын бэлэмнэнии үлэтин билистим.

Орджоникидзе болуоссатыгар саха төрүт көрүҥнэригэр күрэс буолара 100 күн хаалбытын туоһулуур электроннай табло кунуопкатын СӨ Успуорка уонна физическэй култуураҕа миниистирэ Леонид Спиридонов, Таатта улууһун баһылыгын э.т. Руслан Захаров, атах оонньууларыгар СӨ успуордун маастара, куобахтаан ойууга өрөспүүбүлүкэ рекордсмена Андрей Васильев, Ытык Күөл Алампа аатынан 1-кы №-дээх оскуолатын 8-с кылааһын үөрэнээччитэ, төрүт оҕунан ытыыга СӨ успуордун маастара, өрөспүүбүлүкэ рекордсмена Дайаана Борисова баттаабыттарын дьон-сэргэ ытыс тыаһынан уруйдаата.

Бу долгутуулаах түгэни түмүктээн тоҕуоруһа мустубут бар дьону өрөспүүбүлүкэ бастыҥ этээччилэрэ Афанасий Попов, Виталий Никифоров сомоҕолоһуу оһуохайыгар түмтүлэр.

Онтон салгыы Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырыгар СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ «Манчаары Баһылай – саха норуотун национальнай дьоруойа» диэн күрэс төрүт көрүҥнэригэр аналлаах быыстапканы туруорда. Таатталар успуорка сыһыаннаах кэллиэксийэлэрин көрдөрүүгэ таһаардылар, оонньуулар сувенирдарын атыылаатылар.

Саха тыйаатырын сыанатыгар төрүт көрүҥнэргэ күрэс брендбугун, ымыыларын сүрэхтээтилэр. Брендбук дизайнера Диана Баишева үлэтин Күрэс төрүт көрүҥнэригэр XXII-с «Манчаары оонньууларын» тэрийэр кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ С.В. Местников бигэргэппитэ.

Оонньуу логотибыгар Тааттаҕа Манчаары оонньуулара иккис төгүлүн ыытылларын аалай кыһыл өҥүнэн суруллубут «2» сыыппара туоһулуур. Логотип өҥнөрө, кыһыл кыайыыны, халлаан күөх уонна маҥан истиҥ ыраас санааны, от күөҕэ айылҕа күүһүн бэлиэтииллэр. Манна эбии Таатта гиэрбэтин араҥас өҥө үөрүү өрөгөйүн, төрүт үгэстэр алтыһыыларын көрдөрөр.

Күрэс 11 көрүҥүн пиктограммалара бары Саха Сирин кыылларынан ойууламмыттар. Ол курдук, хапсаҕай бэдэринэн, киирэни анньыы тыатааҕынан, масс тардыһыыта мамонынан, атах оонньуута кыталыгынан, сүүрүү туртаһынан, саха дэгит күрэһэ бөрөнөн, хоту дэгит күрэһэ табанан, төрүт оҕунан ытыы хотойунан, буулдьанан ытыы мохсоҕолунан, хабылык-хаамыска тииҥинэн, ат сүүрдүүтэ атынан бэлиэтэммиттэр.

XXII-с «Манчаары оонньууларын» суругар-бичигэр туттуллар типографика пиирмэннэй сириибин бэрээдэгинэн оҥоһуллубут ураты сириип айыллыбыт. Бу үлэ Таатта эдэр архитектора Иван Кычкин салайыылаах Градоархитектурнай бүрүө айымньылаах үлэтин түмүгэр ситиһиллибит. Ураты сириип Таатта нэһилиэгин дизайн-куодугар киирбит.

Брендбук сүрүн ойуутунан Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус салайыытынан тутуллубут Таатта Баайаҕатыгар турар туос Моҕол ураһа буолар. Итиэннэ, Биэс харахтаах харысхал, Таатта үрэх уонна Талах ойуулар төрүт итэҕэли бэлиэтииллэр, Таатта уратытын көрдөрөллөр.

Үс ымыыны Таатта кыыһа, Владивосток куорат Уһук Илиҥҥи федеральнай үнүбэрситиэтин устудьуона Ева-Санаайа Доргуева айбыт. Таатта үрэх мааны сиэн кыыһа Кэрэ Кытыл, итиэннэ Туллук чыычаах доҕордоох Талах Бэргэн уол уонна күүстээх-уохтаах, сахалыы сэмэй майгылаах, модун санаалаах Тоттооной Оҕус дьолго тиксэрэр, араҥаччылыыр ымыы буоланнар оонньуулары арыаллыахтара.

Бу күн аан бастаан киэҥ эйгэҕэ Манчаары оонньууларын өрөгөйүн ырыатын Таатта эр дьонун ансаамбыла ыллаан иһитиннэрдэ. Санатан эттэххэ, Өрөгөй ырыатын талар өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ Тааттаттан тардыылаах ыччаттар кыайбыттара. Ол курдук, тылын Дьулустаан Толстяков, онтон дьүрүлгэнин Ариана Решетникова айбыттара.

П.А. Ойуунускай аатынан Тааттатааҕы норуодунай тыйаатыр режиссера Валентина Бурнашева туруоруутугар саха норуотун чулуу уола Былатыан Ойуунускай олоҕун сырдатар «Мин дьоллоохпун» испиэктээги уонна Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө «Саха сиринээҕи сэрии бэтэрээннэрэ Волгоград сиригэр» киинэ хрониканы көрдөрдүлэр. Үөрүүлээх тэрээһин Ытык Таатта талба талааннаахтарын эҕэрдэ кэнсиэринэн түмүктэннэ.

«Бүгүҥҥү дьаһалы тэрийэрбитигэр Успуорт, итиэннэ Култуура министиэристибэлэрэ, Дьокуускай куорат дьаһалтата күүс-көмө буоллулар. Түгэнинэн туһанан тустаах министиэристибэлэр, Саха тыйаатырын, Манчаары Баһылай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи успуорт төрүт көрүҥнэрин киинин салалталарыгар, куорат дьаһалтатыгар барҕа махталбытын тиэрдэбит», - диэн махтанна Тааттатааҕы норуот айымньытын дьиэтин салайааччыта Гаврил Вырдылин.

Бэлэмнэнии үлэтэ

Таатта улууһун баһылыгын э.т. Руслан Захаров 1994 сыллаахха Тааттаҕа Манчаары оонньуулара ыытыллыбытын санатта уонна быйылгы оонньуулары үрдүк таһымнаахтык тэрийии таатталар ытык иэстэрэ буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Улууска СӨ Ил Дарханын дьаһалынан улахан тутуулар ыытыллаллар. Ол курдук, 450 миэстэлээх, эбии интэринээттээх А.Е. Мординов аатынан Тааттатааҕы лиссиэй дьиэтэ үлэҕэ киирдэ. Бу эбийиэк Манчаары оонньууларын сүрүн киининэн буолуоҕа. Тэрийэр, көрдөрөр-иһитиннэрэр үлэ барыта мантан ыытыллыаҕа. Бүгүҥҥү күҥҥэ 8800 кв. миэтэрэ иэннээх Успуорт чэбдигирдэр киинин дьиэтин көҥдөйө бүтэн, ититиитэ киирэн, ис өттүнээҕи үлэтэ ыытыллар. Ньургун Боотураатынан стадион тутуута сүрүннээн түмүктэммит. Бэс ыйыгар сүүрэр суолун тэлгэтиитэ, оҥоһуута бүтэн үлэҕэ киириэҕэ. Чөркөөххө «Бизнес-спринт» федеральнай бырайыак чэрчитинэн тутуллар Модульнай успуорт салата ыйыллыбыт күнүгэр-дьылыгар аһыллыаҕа. Ат хаайар сирдээх ипподром тутуутугар ааспыт сыллаахха «Үтүө дьыала» хамсааһынынан уонна улус бүддьүөтүттэн үп көрүллэн 1024 киһи олорор сирэ, судьуйа үрдэлэ уо.д.а. туту оҥоһулунна. Бу сылга ипподрому саҥардыыга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн эбии 5 мөл. Үп көрүллэн, итиэннэ улус күүһүнэн уонна субуотунньуктары ыытыы күргүөмнээхтик тэриллэн үлэ кэмигэр түмүктэниэҕэ. Ф.М. Охлопков аатынан парка саҥардыллыытыгар олохтоохтор көмөлөрүнэн былырыын да, быйыл да күүстээх үлэ ыытыллар. Оонньуулары көрсө Таатта-Чурапчы аартыга (кыраныыссата) олоччу саҥардыллар. Бу үлэ «Бүлүү» суол управлениетын үлэтин былаанын кытта дьүөрэлээн ыытыллар. Аартык аныгы тутуулаах, саҥалыы көстүүлээх, сахалыы тыыннаах буолуоҕа.

«Манчаары оонньууларын курдук улахан тэрээһин элбэх үбү эрэйэр. Норуот күүһүнэн ыытыллар үлэлэр, тырааныспар, уматык ороскуота, тутууларбыт сыанатын сорҕото, ыалдьыттарбыт олорор, аһыыр эбийиэктэрин өрөмүөнэ барыта Манчаары оонньууларын тэрийэр пуондаҕа киирбит харчыттан төлөнөр. Күн бүгүн пуондабытыгар 25 мөл. 375 тыһ. 252 солк. киирдэ. Ити иһигэру рбаанньыттар 6 мөл. 960 тыһ. солк., үлэ кэлэктииптэрин уонна биирдиилээн дьон 18 мөл. 415 тыһ. солк. көмөнү уктулар. Бу барыта төрөөбүт дойдуларыгар махталлаах, тапталлаах уонна сүгүрүйэр дьонтон хомуллубут үп буолар. Онон улахан тэрээһиҥҥэ кыттыспыт күндү дьоммутугар махталбыт муҥура суох», - диэтэ баһылык эбээһинэһин толорооччу уонна пуондаҕа киирбит харчы Таатта сиригэр, дьонугар туһанылларын, итиэннэ тиһигин быспакка отчуоттанарын эрэннэрдэ.

Оонньуулар күрэсчиттэрэ 11 көрүҥҥэ күөн көрсүөхтэрэ. Таатталар, хаһаайыттар буолалларын быһыытынан, икки хамаанданы туруораллар. Путевканы ыларга 10 көрүҥҥэ сүүмэрдиир күрэхтэһии ыытылынна, онтон биэһэ Тааттаҕа буолла.

«Өссө да элбэх үлэ кэтэһэр. Буолаары турар саха олимпиадатынан аатырбыт Манчаары оонньуулара хайдах барара, кэлбит ыалдьыттар астыныылара хас биирдиибититтэн тутулуктаах», - диэн тылын түмүктээтэ Руслан Игнатьевич.

Ойуунускай саҕалааһынынан

Үөрүүлээх тэрээһин кэннэ СӨ Успуорка уонна физическэй култуураҕа миниистирэ Леонид Спиридоновтыын сэһэргэстим. Кини этэринэн, Манчаары оонньуулара Таатта улууһугар буоларын туһунан СӨ Ил Дархана А.С. Николаев 2020 сыллаах от ыйы 3 күнүнээҕи дьаһала тахсыаҕыттан Тэрийэр кэмитиэт, итиэннэ 19 хамыыһыйа тэриллэн СӨ Бырабыыталыстыбата уонна Таатта улууһун дьаһалтата үлэлэрин саҕалаабыттар. Улахан тутуулары ыытыы, тэрээһин үлэтин салайыы, култуура уонна күрэс дьаһалларын бэлэмнээһин, дьону-сэргэни түмүү күүскэ бара турар.

«От ыйын 7-13 күннэригэр ыытыллар Манчаары оонньууларыгар ортотунан сэттэ тыһыынча киһи кыттара былааннанар. Онно киирэллэр күрэсчиттэр, тириэнэрдэр, дэлэгээссийэлэр, тэрийээччилэр. Маны таһынан, быһа холоон 20-чэ тыһыынча оонньууну көрөөччү (олохтоохтор, ыалдьыттар) сылдьаллара сабаҕаланар. Онон талыы-талба Таатта сиригэр элбэх киһи тоҕуоруһа мустуоҕа.

Таатта үгүс улуу дьоннордоох, сураҕырбыт суруйааччылардаах улууһунан биллэр. Былатыан Ойуунускай 100 сыл аннараа өттүгэр Сахабыт Сиригэр төрүт көрүҥнэри сайыннарыахха, күрэхтэһиилэри ыытыахха диэн дьаһал таһаарбыта. Ол дьаһал чэрчитинэн үйэ аннараа өттүгэр төрүт көрүҥнэри сайыннарыы саҕаламмыта. Күн бүгүн төрүт оонньууларбыт быраабылалара оҥоһуллан, балаһыанньалара тахсан сайдаллар-үүнэллэр. Күрэс төрүт көрүҥнэринэн аан дойдуга таҕыстыбыт. Мас тардыһыыбыт киэҥник тарҕанна, хапсаҕайбыт тахсан эрэр. Арассыыйа таһымыгар саха ыстаҥата биллэр. «Азия оҕолоро» күрэс оонньууларыгар күрэхтэһиилэри ыытабыт. Онон П.А. Ойуунускай саҕалаабыт үлэтин 100 сылыгар кини төрөөбүт Тааттатыгар Манчаары оонньуулара ыытыллаллара ураты бэлиэнэн буолар. Маныаха, XXII-с «Манчаары оонньууларын» аһыллыытын уонна сабыллыытын туруорар сүрүн режиссер Роман Дорофеев маны барытын толору арыйан, олус үчүгэйдик устуоруйаны сэгэтэн көрдөрүө, дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдиэ диэн эрэнэбин», - диэтэ Леонид Николаевич.

Норуот айымньытын дьиэтин салайааччыта Гаврил Вырдылин кэпсээбитинэн, Манчаары оонньуулара буолара 100 хонук хаалбытын бэлиэтиир тэрээһин Былатыан Ойуунускай паамытынньыгын таһыгар уонна кини аатын сүгэр Саха тыйаатырыгар ыытыллыбыта мээнэҕэ буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, 1924 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр П.А. Ойуунускай салалтатынан Дьокуускайга буолбут мунньахха «1925 сылга успуорт төрүт көрүҥнэригэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах күрэхтэһиини тэрийэргэ» диэн этии кирбит. Саха Сиригэр 1927 сылтан, сөптөөх ыйыы-кэрдии, быраабыла оҥоһуллан, күрэс төрүт көрүҥнэригэр күрэхтэһии ыытыллыбыт уонна 1968 сыллаахха Манчаары Баһылай аата иҥэриллибит.

«Инньэ гынан, күрэс төрүт көрүҥнэрин сайыннарыыга бастакы хамсааһын 101 сыллааҕыта саҕаламмыт уонна төрдүгэр-төбөтүгэр биһиги биир дойдулаахпыт, Аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччыта П.А. Ойуунускай турарынан киэн туттабыт. Бу түгэни бэлиэтээн бүгүҥҥү тэрээһиҥҥэ Улуу убайбытыгар аналлаах быыстапканы уонна испиэктээҕи туруордубут», - диэтэ Гаврил Гаврильевич.

Култуурунай бырагырааманы сэгэтэн

Манчаары оонньууларын аһыллыытын уонна сабыллыытын сиэрин-туомун туруорууга, ыытыыга өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр, тарбахха баттанар дьонтон турар режиссерскай-туруорар бөлөх үлэтин саҕалаабыта ыраатта. Ол курдук, Таатта Чөркөөҕүттэн төрүттээх артыыс, сүрүн режиссер Роман Дорофеевы сэргэ хамаандаҕа «Азия оҕолоро» онньууларын сценарийдарын суруйбут Татьяна Егорова, Саха тыйаатырын көстүүмнэрин худуоһунньуга Сардаана Федотова, өрөспүүбүлүкэ улахан тэрээһиннэрин оҥорор режиссер Михаил Степанов, тыас-уус, уот-күөс өттүгэр режиссер Ренат Максутов уонна хамаанда сүрүн продюсера, биллэр артыыс Иннокентий Луковцев үлэлииллэр.

«Режиссерскай-туруорар бөлөх, этэргэ дылы, иэйэн-куойан, долгуйан туран Манчаары оонньууларын арыйаары сылдьабыт. Таатта саха төрүт култуурата, тыла-өһө төрүттэмит, итиэннэ Олоҥхону аар-саарга аатырдыбыт сиринэн биллэр. Онон дьон-сэргэ бу оонньуулартан элбэҕи кэтэһэр уонна эрэйэр. Хайдах гынан саҥа көрүүнэн Тааттабытын сырдатабыт диэн өр толкуйдаабыппыт», - диэн Роман Романович кэпсээнин саҕалаата.

Туруорар бөлөх Тааттаны уонна Манчаары оонньууларын түмэр туох ураты баарын быһаарар санаалаах улууска баран Чөркөөх, Хадаайы, Баайаҕа түмэллэрин көрбүт, матырыйааллары үөрэппит. Онуоха, Баайаҕаҕа турар туостан тигиллибит Моҕол ураһаны сөҕө-махтайа көрбүттэр.

«Биһиги Моҕол ураһаны оонньуу бэлиэтинэн оҥоруохха сөп дии санаабыппыт. Ити курдук, Моҕол ураһаны инники күөҥҥэ тутан туруоруубут кэнсиэпсийэтин оҥордубут. Ураһа нөҥүө биир сомоҕо буолууну көрдөрөр идиэйэлээхпит. Күрэсчиттэр Таатта сиригэр кэлэллэригэр ураһа иһигэр киирэр курдук сананалларын ситиһэр баҕалаахпыт. Маны сэргэ, сүрүн болҕомтону култуурабытын сырдатарга уонна тылбытын өрө тутарга уурдубут, туруоруубутугар улуу дьоммут бэргэн этиилэрин туһанныбыт.

Туруоруу дьон болҕомтотун, интэриэһин тардыа диэн эрэллээхпит. Тоҕо диэтэххэ, дьону хомоппотох киһи диэн санаанан салайтаран туох баарбытынан үлэлии сылдьабыт. Бары да олус долгуйабыт. Мин тус бэйэм, Таатта буоларым быһыытынан, Манчаары оонньууларын аһыллыытын уонна сабыллыытын сиэрин-туомун туруорарга чиэс сүктэриллибититтэн олус долгуйабын. Тааттабын өрөспүүбүлүкэҕэ, бүтүн дойдуга көрдөрөрбүнэн киэн туттабын», - диир сүрүн режиссер.

Бу курдук, режиссерскай-туруорар бөлөх эрдэттэн хайдах туох буолуохтааҕын торумнаан, сценарийдары суруйан, көстүүмнэри толкуйдаан, декорацияны оҥотторон бэлэмнэнии үлэтин күүскэ ыытар. Култуурунай бырагыраамаҕа, билиҥҥи туругунан быһа холоон, икки тыһыынча киһи кыттара былааннанар.

Маны таһынан, улууска оонньуулар култуурунай бырагырааматын бэлэмнээһин иитинэн араас тэрээһиннэр ыытыллаллар. Холобура, «Түмсүү – төлкө төрдө» диэн нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ Манчаары оонньууларын өрөгөй ырыатын нэһилиэктэр олохтоохторо толорбуттар. Гаврил Вырдылин этэринэн, өрөгөй ырыатын дьоҥҥо-сэргэҕэ эрдэттэн билиһиннэрэн оонньуулары арыйыы кэмигэр элбэх киһи артыыстары кытта тэҥҥэ ыллаһарын ситиһиэхтээхтэр.

«Хаалбыт кэмҥэ тыһыынчанан киһини хамсатан үөрүүлээх аһыллыыга бэлэмнэнэбит. Норуот уус-уран оҥоһуктарыгар тирэҕирбит элбэх сувенир оҥоһуктары оҥоробут. Быйыл иис-уус эйгэтин аҕата Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус 80 сааһын туолар. Онон Манчаары оонньуутун култуурунай бырагырааматыгар Мандар Уускаа намыт араас тэрээһиннэри, маастар-кылаастары киллэрэри былаанныыбыт. Сувенир оҥоһук, иис-уус улахан атыытын тэрийиэхтээхпит. Бу курдук бары сомоҕолоһон,  хаалбыт кэмҥэ өссө күүскэ үлэлээн, ыалдьытымсах сиэринэн күрэсчиттэри, ыалдьыттары көрсөммүт биир нэдиэлэлээх оонньууларбытын үрдүк таһымнаахтык ыытарга бэлэмнэнэбит», - диэн кэпсээтэ Г.Г. Вырдылин.

* * *

Бэлиэ тэрээһиҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Дьокуускай куорат Бочуоттаах олохтооҕо, «Үйэ саас» Бочуот бэлиэ хаһаайына, 101 саастаах Ытык Кырдьаҕас Наум Трифонович Слепцов XXII-с «Манчаары оонньуулара» буоларынан биир дойдулаахтарын эҕэрдэлээтэ уонна бары биир курдук сомоҕолоһон, күүстэрин холбоон бу Улуу күрэхтэһиини үрдүк таһымнаахтык ыыталларыгар, Таатта хамаандата элбэх ситиһиилэнэригэр баҕарда: «Кытаатыҥ! Өрөйөн-чөрөйөн тураҥҥыт, бары улуустар хамаандалара Манчаары оонньууларыттан астынан, үөрэн-көтөн баралларыгар уонна өр кэмнэргэ өйдүү-саныы сылдьалларын курдук тэрийэн ыытаргытыгар!» - диэн баҕа санаатын тиэрдибитин курдук үйэлээх үгэс буолбут норуот таптыыр күрэҕэ уруйданнын-айхалланнын!

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар ааптар түһэриитигэр