Уопсастыба

Оскуола холбообута
Учуутал идэлээх эдэр дьону олохторун биһигэ – оскуола – холбообута. Сэбиэскэй былаас каадыры иитэн таһаарыынан утумнаахтык дьарыктанара. Ол сиэринэн, улууска үөрэҕирии ситимигэр улаханнык убаастанар салайааччы Илья Семенович Иванов Элгээйигэ үлэлиир учуутал уолу, Борис Герасимовы, Бордоҥ оскуолатын дириэктэринэн анаабыта.
Эмиэ ол кэмҥэ Бордоҥ кыыһа Тамара Магадааннааҕы педүнүстүүтү бүтэрэн дойдутугар кэлбитэ. Бэйэтин аттыгар илдьэ олороору ийэтэ мааны кыыһыгар үлэ кэпсэтэ тиийбит. Эдэр дириэктэр учууталлара толору буолан, кинини пионер баһаатайынан кэтэхтэн, үлэһитин көрбөккө эрэ, үлэҕэ ылбыт. Үөрэх дьыла аһыллара бу буолбут, саҥа баһаатай кэлэ да сылдьыбатыттан сэрэхэдийэн дьиэтигэр тиийбит, эмиэ ийэтин нөҥүө үлэтигэр тиийдин диэн илдьиттээбит. Кыыс кэлэн үлэлээн барбыт, эдэр дириэктэр пионерскай хос диэки чаастатык сыбыытаан барбыт. Ол «бэрэбиэркэлэр» түмүктэригэр уоллаах кыыс айылҕаҕа бииргэ дьаарбайар, үлэлэрин былаанын чиҥэтэр буолбуттар. Ол сылдьан үрдүкү кылаас оҕолоро күүлэйдии сылдьалларыгар түбэһэн, икки өттүттэн сасыһа «оонньуур» эбиттэр. Дьэ, бу курдук сылы быһа билсэн, 1980 с. ыал буолбуттар.
Герасимовтар үс оҕону төрөтөн, улаатыннаран, элбэх сиэни тэнитэн, нэһилиэк, улуус сайдыытыгар үлэ бөҕөнү үлэлээн, улахан олоҕу олорон кэллилэр. Борис Егорович өр сылларга оскуолаҕа дириэктэрдээбитэ, 2003-2013 сс. Улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, кэлин улуус баһылыгар сүбэһит буолбута.

Тапталынан, ытыктабылынан
Мин кинилэри үгүс киһи билбэт-көрбөт өрүттэриттэн арыйыам. Саха киһитин менталитета атын. «Таптаатым» диэн өрө тыына сылдьыбат, таһыгар таһаарбат, истиҥ сыһыанынан, ытыктабылынан олоҕун оҥостор. Тамара Ильинична: «Биһиги аҕабыт оҕону отой мөхпөт, ордук уолаттарын», -- диэбитигэр, Борис Егорович маннык быһаарда:
– Оҕолор аҕалаахтарын, көмүскэллээхтэрин билэ улаатыахтаахтар. Мин аҕата суох улааппыт буоламмын, аҕата суох диэн тугун билэн улааппытым. Айбыт аҕабар улааппытым кэннэ, төһө да ыҥыра сатаабытын үрдүнэн хом санаалаах буолан барбатаҕым.
Мин кини кытыы, дьоҕус учаастак оҕотун туһунан эппитин олох «сык» гына иһиттим. «Тэҥкэ кытыы сир, оскуолата түөрт эрэ кылаастаах буолан, биһиги интэринээккэ, ыалга олорон үөрэммиппит, кыһыҥҥы-сааскы уһун өрөбүллэргэ бэрт кылгастык көрсөрбүт, оттон сайын эҥин араас быраактыка кэнниттэн кэлээт, үрэх баһыгар балаакканан хоно сылдьан оттуу барарбыт», – диэн кэпсээтэ. Ол иһин, кытыы сир оҕото төрөппүттэрин, бииргэ төрөөбүттэрин кытары алтыһара быдан аҕыйах курдук буоларын бэлиэтээтэ. Оттон Тамаралаах бииргэ тутуһан үөскээбит буолан, олус эйэлээхтэрин эттэ.
Кыра эрдэхтэриттэн таҥара түүлээх түһэҕэр төкүнүйбүт дьоннор бааллар дии саныыбын, биир оннук киһинэн Тамара буолар. Дьиэ кэргэнигэр кинини бары таптыыллара, атаахтаталлара. Дэлэҕэ ийэтэ ыалдьа сытан күтүөтүгэр: «Тоойуом, наһаа элбэхтик хомондьуруопкаҕа бараайыккын, ити кыыс оҕону сатаан көрбөт», -- диэ дуо? Кыыһым барахсан үтүө киһиэхэ тахсыбыт диэн санаата туолан, сымнаҕастык айаннаабыта.
Кинилэр үс оҕолоохтор. Онтон чуолаан кыра уол, Борис, туһунан кэпсиэхпин баҕарабын. Кыра Боря улаатан, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ-га тутуу үөрэҕин бүтэрэн сатабыллаах уус, тутааччы. Былырыын  дьоннорун: «Мэһэй Боотур буола сылдьымаҥ, сынньаныҥ, доруобуйаҕытын көннөрүҥ», -- диэн Дьокуускайга ыыталаан баран, дьиэлэрин акылаатын бетоннаан, муостатын сылытан, түннүктэрин уларытан, тас өттүн винилинэн эпсиэйдээн, киһи оҕолооҕун билэрин курдук, төрөппүттэригэр кырдьар саастарыгар нус-хас олоҕу бэлэхтээтэ. Тиэргэнин, дьиэтин иннин кафеллаан, тротуардаан киһи билбэт гына тупсарда. Ону таһынан миэхэ тугум да алдьаннын, барытын оҥорон иһэр. Дьиэм үктэлэ алдьаммытын көрөөт, кулгааҕар харандаас кыбыта, моонньугар метровка иилинэ сылдьан начаас оҥорон биэрбитэ.
Быйыл сайын, биир үтүө үрүҥ түүн үөр сылгы оҕуруоппун алдьатан киирэн үүнээйибин ый-күн ыһыаҕа оҥорбуттара. Туох буолара барыта үчүгэйгэ эбит. Олбуорум алдьанан, хата, Борям сылаас сыһыанын, уус илиитин эмиэ биллим. Оҕом барахсан биир-биэс харчыта суох, күнү быһа устуруустаан нарылаан, наһаа үчүгэй олбуору кылбатан кэбистэ! Бу буолар ыкса ыалга убаастабыл, кырдьаҕас киһиэхэ ытыктабыл, табаарыска эрэллээх буолуу, киһи быһыытынан таһым көстүүтэ, төрөппүттэр иитиилэрин үтүө түмүгэ.
Урут мин үлэлии барарбар кыра оҕобун Маркелы күнү быһа дьиэтигэр соҕотохтуу хаалларар этим. Оҕобун Герасимовтар бэйэлэрин оҕолорун кытта тэҥҥэ тутан, сөтүөлүү бардахтарына илдьэн, көрөн, аһатан сылдьааччылар, ону мин эдэр сылдьан буолуохтааҕын курдук ылынар эбиппин. Билигин өйдөөн махтанабын.
Тамара Ильинична бииргэ төрөөбүт убайа Панкратий Ильич тула ыалларын кэрийэ сылдьан, уу куттарар этэ. Оччолорго билиҥҥи курдук төлөпүөннээн эрэ кэбиспэккин, кыһын тымныыга, сайын куйааска өрүскэ киирэн «бодобуоһу» тутан уу куттараҕын.
Герасимовтар мин ыкса ыалларым. Үчүгэй, тапсар ыаллаах буолуу олоххо биир эмиэ улахан табыллыы. Бэйэлэрэ кыһаллалларын ааһан, ыттара Моойто эмиэ биһигини көрөрө-истэрэ, тэпилииссэбитин харабыллыыра. Оннооҕор улахан ыттартан оҕобун, ыраахтан ытыырын истэн, сүүрэн тиийэн быыһаабыта махталынан ахтыллар. Моойто ымыылаах ыт этэ. Биирдэ Ильинична бохоруонаттан кэлбитигэр, дьиэтигэр киллэрбэккэ хаайа сылдьан үрэн баран, ойоҕоһуттан хабан олорсон кэлбит хара дьайы дьалбарыппыта.

Үчүгэй ыал ыалдьыта, хоноһото элбэх
Герасимовтар киһи сөҕүөн курдук элбэх ыалдьыттаахтар, хоноһолоохтор. Сорох сороҕор ханна батаралларый диэх курдук. Быйыл эмиэ кырата түөрт-биэс сиэн сайылыы кэлэ сылдьаллар. Ону тэҥэ халыҥ аймах Уаровтар сиэннэрэ эргийэн ааһа тураллар.
– Бэйэҕит туһунан кэпсээҥ, – диэтэххэ Борис Тамара, Тамара Борис туһунан кэпсээн бараллар.
Борис Егорович бары үлэҕэ бүгүрү. Ону батаннар оҕолор бары олус минньигэстик астыыллар, «бу – дьахтар үлэтэ, ити -- эр киһи үлэтэ» диэн араарбаттар.
Хаһаайын саамай сөбүлүүрэ – тустуу. «Күөх экрааҥҥа» тустуу туһунан биэриини көтүппэт. Бэйэтин дьонугар олус ис сүрэҕиттэн ыалдьар.
– Түүн ортото оҕо ытаан уһугуннардаҕына, төһө да сылаарҕаабытым иһин, сирэйбэр мичээрдээх оҕоҕо төҥкөйөбүн, оччоҕо оҕо уоскуйар, кинини таптыылларыгар, харыстыылларыгар эрэнэр, – диэбитэ ханнык баҕарар төрөппүттэргэ, эһэлэргэ, эбэлэргэ үтүө холобур буолар.
– 32 сааспар ыал буолбутум, үөһэттэн ыйыллыбыт, Уһун Дьурантай суруйбут дьылҕам бэлэҕэ! -- диэн дьоллоох эрэ дьахтарга ананар тыллары мындыр  өйдөөх Борис Егоровичтан илэ истэммин, дьүөгэм туһугар олус үөрдүм.
Маннык кэрэ, үйэлээх тыллар ананар Далбардара илиилээх ырааһа иистэнньэҥ. Саҕалаабыт үлэтэ бүтүөр диэри илиитин араарбат дьаныардаах үлэһит. Тамара үлэтэ-хамнаһа түүн тахсыыланар, хаһыс эрэ уугун утуйан баран уһугуннаххына, Герасимовтар уоттаахтарын көрөн соһуйбаккын – ол аата Тамара үлэтин оройо.
Сороҕор хаһаайын хомондьуруопкаҕа биитэр бултуу бардаҕына, ас астыыртан уонна эр киһини бэрийэртэн дьахтар аймах сынньаммыт курдук буолар. Оттон Тамараҕа Барыыһа суох туга да сатаммат, табыллыбат буолар, «оннооҕор бэйэм сууйар таҥаспын сатаан сууйбаппын» диэн сөхтөрөр. Тамара Ильинична эмиэ өр сылларга оскуолаҕа учууталлаан баран, билигин социальнай педагогунан үлэлиир. Ону таһынан, биир-биэс хамнаһа суох, «Кустук» тыйаатыр устуудьуйатын салайар. Бу устуудьуйаҕа дьарыктанар  оҕолор улууска уонна өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар араас куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар, олус үчүгэйдик сахалыы саҥараллар-иҥэрэллэр.
*
Дьэ бу курдук үлэ, олох үөһүгэр, дьон-сэргэ ортотугар сылдьан, Герасимовтар улахан тапталынан таҥыллыбыт олохторун тэргэн айанын суолугар бииргэ олорбуттарын 45 сылын көрүстүлэр.
Күндү ыалларым, айаҥҥыт аартыга өссө сырдык саҕахтарга, чаҕыл сарыалларга тыргылла, дьол утаҕынан арчылана турдун!
Зинаида ФЕДОТОВА, Сунтаар.
Хаартыскалары ааптар хааччыйда