Уопсастыба

Инники күөҥҥэ

Бу кинилэр өр сыллаах үтүө суобастаах, таһаарыылаах үлэлэрин сиэрдээх сыанабыла буолар. Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүнэн сыл аайы бурдук 11 тыһыынча гектар бааһынаҕа ыһыллар (сүөһү сиир култуурата манна киирбэт). Холобур, быйыл сааскы ыһыы 11 071 гектарга былааннаммыта эрээри, хаһаайыстыбалар 11 208 гектар бааһынаҕа үлэлээбиттэрэ. Саамай элбэх бааһыналаах итиэннэ улахан былааннаах аммалар сорудахтарын 170 гектарынан куоһаран, ыһыы үлэтин 3 727 гектар бааһынаҕа ыыппыттара: 160 гектарга сэлиэһинэйи, 2616 гектарга ньэчимиэни, 2 389 гектарга эбиэһи ыспыттара. Күһүн 311,5 туонна сэлиэһийэни, 1606 туонна ньэчимиэни итиэннэ 3 984 туонна эбиэһи хомуйан, өлгөм үүнүүнү ситистилэр. Былааннарын 137,5 % толордулар, биир гектартан ортотунан 15,84 сэнтиниэр бурдугу хомуйдулар! 3 727 иэннээх бааһына хас гектарын ахсыттан бачча үүнүүнү хоторуу чахчыта да киһи мыыммат көрдөрүүтэ! (Өрөспүүбүлкэ орто көрдөрүүтэ быйыл – 13,9 сэнтиниэр).

Кэнники 19 сылга ситиһиллибэтэх үрдүк көрдөрүү

Улуус күөн туттар бөдөҥ хаһаайыстыбатын, «Амматааҕы» аахсыйалаах уопсастыба, салайааччыта Роман Спасьевы кытары биһиги быыстапка-дьаарбаҥка кэмигэр көрсүбүппүт. Күннээҕи үлэ-хамнас туһунан кини маннык кэпсээбитэ:

– Биһиги урукку сылларга «Амма» сопхуостан хаалбыт үгэһинэн, сылгыны үөрдээн иитии уонна бурдук салааларын тэҥҥэ тутан кэлбит буоллахпытына, 2017 сытан тус-туһунан арахсан, бурдук хаһаайыстыбатын быһыытынан, аахсыйалаах уопсастыба киэбинэн тэриллэн үлэлиибит-хамсыыбыт. Барыта 3 500 гектар бааһыналаахпыт, бурдугу сыл аайы 1 600 гектарга ыһабыт. Быйыл айылҕа үчүгэй хараҕынан көрөн, баалабайынан 2 841 туоннаны ылан, былааммытын 150 % толордубут. Ол иһигэр, 202 туонна сэлиэһинэйи, 1 110 туонна ньэчимиэни уонна 1 529 туонна эбиэһи хомуйдубут. Бу – кэнники 19 сылга саамай үрдүк көрдөрүү буолар. «Амма» сопхуос тэриллибитэ 95 сыллаах үбүлүөйүн маннык ситиһиинэн көрсүбүппүтүттэн олус үөрэбит. Даҕатан эттэххэ, Саха Сирин тыйыс усулуобуйатыгар таһаарыллыбыт, оройуоннаммыт сэлиэһинэй «Туймаада», ньэчимиэн «Тамми» уонна эбиэс «Виленскэй» суортарын элбэтэн тарҕатарга үлэлиибит. Тэриллэрбитигэр улуспут дьаһалтата уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ оннук соругу туруорбуттара. Билигин ыһыы сиэмэтинэн бэйэбитин толору хааччыммыппыт таһынан, бурдукка идэтийэр «Абаҕа», «Болугур», «Бөтүҥ», «Соморсун» кэпэрэтииптэри эмиэ хааччыйабыт. Онон, Амма улууһа тастан сиэмэни атыыласпатаҕа хас да сыл буолла. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ таһыттан сыаната ыараханын таһынан, олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэспэт, араас ыарыылаах сиэмэ кэлэр кутталлаах. Матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй баазаны хааччыйыыга Бырабыыталыстыба көмөтүнэн, түөрт саҥа хамбаайыны итиэннэ бурдук ыраастыыр тэрили ылбыппыт уонна 1000 туонна сиэмэни харайар ыскылааты туттубуппут. Аны өссө биир ыскылааты тутарга былааннанабыт, сиэмэни кондиссияҕа тиэрдэр туһугар ыраастыыр комплексы туттуохпутун баҕарабыт. Ону таһынан, комбикуорум дьоҕус собуотун тутар туһунан толкуйдуубут.

Устуоруйа быыһын сэгэттэххэ

1920-с сыллар иккис аҥаардарыттан дойду үрдүнэн биэс сыллаах былаан ылыллыбыта, тыа хаһаайыстыбата холбоһуктааһын тиһигэр киллэриллэн, бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга уонна туттарыыга судаарыстыба сорудаҕа түһэриллибитэ. Онон бастаан артыаллар, сири кыттыһан оҥорор табаарыстыбалар, салгыы олор баазаларыгар холбоһуктаах хаһаайыстыбалар (холкуостар) итиэннэ кинилэргэ тирэх буолар бөдөҥ судаарыстыбаннай хаһаайыстыбалар (сопхуостар) тэриллибиттэрэ. Саха Сиригэр 1932 сыллаахха Дьокуускай куорат таһыгар ынах сүөһүнү иитиигэ уонна оҕуруот аһын үүннэриигэ, Аммаҕа бурдукка, Аллараа Халымаҕа итиэннэ Булуҥҥа табаныы иитиигэ идэтийэр түөрт сопхуос баар буолбута.

Амма улууһугар Ааллаахха кииннээн, бурдугу үүннэриигэ идэтийэр «Амма» сопхуоһу тэрийэр туһунан Саха АССР норуодунай хамыссырыйаатын бирикээһэ 1930 сыллаахха, муус устар 21 күнүгэр тахсыбыта. БСК(б)П уобаластааҕы кэмитиэтин быһаарыытынан, дириэктэринэн Иван Емельянов анаммыта. Архыып чахчытын көрдөххө, сопхуоска 4 278 гектар бааһына сирэ, биэс нэһилиэк сыһыарыллыбыттар. Бастакы сылга үс тыраахтар, биир таһаҕас таһар массыына итиэннэ 40 кэмпилиэк ат көлө тэрилэ аҕалыллыбыттар. Саас 13 булуугунан 120 гектар, сайын 503 гектар сир таҥастамыт, эһиилигэр бурдук 552 гектар бааһынаҕа ыһыллыбыт. 1932 сыллаахха сопхуос киин уһаайбата Покровка сэлиэнньэтигэр көһөрүллүбүтэ. Эбии тыраахтардар, хамбаайыннар итиэннэ олору үлэлэтэр мэхэньисээтэрдэр кэлбиттэрэ. Ити сыл сопхуос бас билиитигэр араас мааркалаах 39 тыраахтар, икки таһаҕас массыыната, икки хамбаайын баар буолбута. Бурдугу уурар-харайар ыскылааттар, хараастар тутуллубуттара. 1933 сыл түмүгүнэн, сопхуос судаарыстыбаҕа 74 тыһыынча буут бурдугу туттарбыта. Дьэ ити кэмтэн ыла хаһаайыстыба сыллата 2-3 тыһыынча туоннаттан итэҕэһэ суох бурдугу соҕотуопкалаабыта, олохтоох усулуобуйаны тулуйар бурдук саҥас суортарын таһаарыыга үлэлээбитэ. Агроном Федор Кривошеин сыллата бастыҥтан бастыҥ сиэмэни талан ыһан, сэлиэһинэй уонна ньэчимиэн саҥа суортарын айан таһаарбыта. Олортон ордук сэлиэһинэй «Победа» суорда биһирэнэн, 1950-с сс. өрөспүүбүлүкэ 11 оройуонун холкуостарыгар ыһыллыбыта.

1970-с сс. сопхуос 4 тыһыынча туонна бурдугу соҕотуопкалыыр таһымҥа тахсыбыта. Никифоровтар, Черкашиннар, Бунтовскойдар, Ярцевтар, Огурешниковтар о.д.а. курдук дьиэ кэргэнинэн үлэлиир агрономнар, биригэдьиирдэр, мэхэньисээтэрдэр, хомбойуньуордар, суоппардар удьуор утумнара үөскээбитэ. Кинилэртэн үгүстэрэ уордьаннарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара. 1982 сыллаахха Болугур эҥээр нэһилиэктэр арахсаннар, туспа сопхуос буолбуттара. «Амма» сопхуоска улуус киинэ, II Чакыр уонна Покровка хаалбыттара. 1990-с сыллартан хаһаайыстыба табаарыстыба, онтон кэпэрэтиип киэбинэн тэриллэн үлэлээбитэ, ол тухары, баазатын, сирин-уотун энчирэппэтэҕэ, үлэ үтүө үгэстэрин кэспэтэҕэ. Тыа хаһаайыстыбатын өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапка-дьаарбаҥкаларыгар сыллата ситиһиилээхтик кыттара, АПК үлэһиттэрин сыллааҕы күрэхтэһиилэригэр бэлиэтэнэрэ.

Бэйэ бурдугун алаадьыта

Хаһаайыстыба быыстапка-дьаарбаҥкаҕа биир павильону бас билэн турбута. Павильон «Амма» сопхуос 95 сылыгар анаммыт, онон Аммаҕа бурдугу үүннэрии устуоруйатын кэрдиис кэмнэрин, урукку сопхуос уонна билиҥҥи хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын сырдатар былааккаттар ыйаммыт этилэрэ. Олору бурдугу сиидэлиир, мэлийэр тэриллэр ситэрэн биэрэллэрэ. Быйылгы хомууртан киһи сиир уонна сүөһү аһылыга буолар бурдук бары көрүҥүттэн аҕалбыттарын дьон бэркэ кэрэхсси көрбүттэрэ. Эбиэһи итиэннэ ньэчимиэни оргуппут уу доруобуйаны бөҕөргөтөргө туһалаахтарын итэҕэйэээччилэр дьоҕус бакыаттарга кутуллубут эбиэһи, ньэчимиэни былдьаһыгынан атыыласпыттара. Хаһаайыстыбаны 2024-2012 сыллардаахха салайбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх агронома Ольга Огурешникова салалтатынан, павильон эйэҕэс-сайаҕас хаһаайкалара куорат олохтоохторун алаадьыттан саҕалаан харабаайга тиийэ бурдук ас арааһынан күндүлээбиттэрэ. – Бэйэбит бурдукпутунан астаан аҕаллыбыт, – дэспиттэрэ кинилэр киэн тутта.

Хаартыскаҕа Анна Стручкова уонна ааптар түһэриилэрэ.