Бэлиитикэ

Екатерина Никитина, үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, парламент бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта. Екатерина Семеновна дьокутааттаабыт суола ханнык да эриирэ-мускуура суоҕа, көнөтүк саҕаламмыта уонна ол курдук салгыы баран испитэ. Бастаан Дьокуускай куорат  икки ыҥырыылаах Мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Ил Түмэҥҥэ Бэрэссэдээтэли солбуйааччы дуоһунаһыгар талылларыгар бары «үөһээҥҥи бэрэбиэркэни» этэҥҥэ ааһан, «үрдүк итэҕэли» ылбыта саарбаҕаламмат. Былаас «охсор илиитинэн» аатырар «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа чилиэнэ. Уонна өссө туга итиэй, барыта баара.

Мин, Екатерина Семеновна биограба буолбатахпын, үлэм хайысхатынан эрэ дэҥ-дуҥ алтыһан ылбыт киһибин. Онон, мин таайа санааһыннарым, сыысхаллардаах буолуохтарын сөп. Санаатын, ол-бу эгилитэ-бугулута суох, көнөтүнэн этэр, саҥарар дьокутаат быһыытынан билэбин. Оннук өйдөбүллээхпин. Екатерина Семеновнаны бэйэтин истиэххэ. 2004 сыллаахха Арассыыйаҕа «супер-сокуон» ылыллыбытын бары билэҕит. Үгэс курдук диэххэ наада, бастаан «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа кэмпириэнсийэтэ ыытыллыбыта. Эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ сокуон барылын бары утары эппиттэрэ. Ааһа баран, Госдума кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ эмиэ утарбыттара. Кэллиэгэм, Анатолий Антоновтыын, Уһук Илиннээҕи федеральнай уокурук дэлэгээттэриттэн илии баттааһыны хомуйбуппут. Куоластааһын буолбутугар, баартыйаттан утары куоластаабыт соҕотох мин буолан тахсыбытым. Баартыйа салалтата кытаанах кэпсэтиигэ ыҥырбыта.

Манна диэн эттэххэ, Екатерина Никитина кэнники дьылҕата ол кэпсэтиинэн быһаарыллыбыт буолуохтаах. Баартыйа салалтата «кэпсэтэн эрэ кэбиспэт», уопсай лииньийэттэн туораабыкка булгуччу миэрэ ылыллыахтаах. Ол бартыыйынай дьиссипилиинэнэн ааттанар. Бэйэтин кэмигэр дойду нэһилиэнньэтин бүттүүнүн улаханнык долгуппут сокуон эмискэ, соһуччу ылыллан турар. Екатерина Никитина бар дьон итэҕэллээҕэ, норуот дьокутаата буоларынан, суобаһа хайдах этэринэн, тус эрдээх санаатынан салайтаран, ол түгэҥҥэ, оннук дьаһаннаҕа.

Манан тугу этээри гынылларый? Норуот итэҕэллээҕин аатын ылыы дьокутааттан тус эрдээх санааны уонна быһаарыныыны эрэйэрэ мэлдьитин баар суол. Норуот интэриэһэ киниэхэ өрүүтүн инники туруохтаах. Оччотугар кини сыыһар да түбэлтэтигэр, ол адьас быыкайкаан буруй буолуоҕа. Ол оннук быһаарыныыны ылыныахтааҕын төбөтүгэр оҕустаран көрбөт, эбэтэр букатын даҕаны сапсыйан кэбиһэр дьокутаат баар буоллаҕына, кинини норуот дьокутаатынан ааттыырга олус уустук уонна ыарахан буолуоҕа.

Оттон Екатерина Никитина сыыспыт да буоллаҕына, тус бэйэтин бэлитиичэскэй карьерата быстыбытыгар буолуоҕа. Бар дьон иннигэр суобаһа ырааһыгар саарбахтыы барыллыбат. Кырдьык, төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ турарыгар, оччотооҕу былаас бэйэтинэн туора түспүтүн хайдах да гынан үрдүнэн ойор кыаҕа суоҕа. Ыраахтааҕы дьүүлэ кытаанах, былаас илиитэ уһун.

- Екатерина Семеновна, эн санааҕар, Ил Түмэн хас дьокутааттанара сөптөөҕүй?

- Профессиональнай дэнэр састааптаах 35 дьокутааттаах парламены тэрийдэххэ, үбү-харчыны кэмчилээһин туһунан тыл туруон сөп дуо? Ил Түмэн аппараатын хамнаһа бүтүннүүтэ бу 35 дьокутаакка ороскуоттаныаҕа. Төттөрүтүн, аппарааты күүһүрдэн, парламент үлэтэ сылбырҕа, ньымса, көдьүүстээх буоларын ситиһиэххэ сөп эбитэ буолуо.

- Эн, биллэрин курдук, Ил Түмэн үлэтэ адьас намыһах көдьүүстээх буолуутун атын кэккэ биричиинэлэринэн быһаараҕын.

- Ил Түмэни уларыта тутууну, сүрүннээн парламент үлэтин-хамнаһын үрдүк көдьүүстээх оҥорорго суоттаныынан быһаараллар. Ол эрээри, итинник сыал ситиһиллэр кыаҕа суох. Бастаан тосту уларыйыылаах 90-с сылларга, онтон салгыы 2000 сылларга Арассыыйаҕа да, өрөспүүбүлүкэбитигэр да сокуон, быраап хонуута, абына-табына үүнүүлээх ходуһа кэриэтэ этэ. Оннук балаһыанньа уларыйбыта ыраатта. Госдума сокуону оҥорооччулара хампы ыстаммыт эриэхэ хаҕын кэриэтэ, тааҕы-таах сокуоннары тибиирэн кэбиһэ олороллор. Эрэгийиэннэр сокуону таһаарар уорганнара сотору «үлэтэ суохтар» ахсааннарын элбэтэр туруктаахтар. Биһиги 35 «профессиональнай» дэнэр дьокутааттаннахпытына, бу дьоммут сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри, төһө сокуону айан таһаараллар?

Суһаллык хамсанан, федеральнай таһымҥа ылыллар сокуоннарга эрэгийиэннэр сокуону оҥорооччулара бэйэлэрин санааларын, этиилэрин киллэриэхтэрин сөп этэ. Ол эмиэ кыаллыбат суол буолар. Федеральнай сокуон барыла, эрэгийиэннэрдээҕи сокуону таһаарааччы уорганнар үс гыммыттан биирдэрэ утардаҕына эрэ, тохтотуллар кыахтаах. Ол оннук түбэлтэҕэ эрэгийиэннэр сокуону таһаарар уорганнарыгар Кириэмилтэн төлөпүөн тыаһыа кэрэх, барыта тохтоон хаалыаҕа. Үөһээттэн аллараа туруору түһүү бэрээдэгинэн, киин былаас күбүрүнээтэрдэри соруйар, оттон күбүрүнээтэр «бэйэтин дьонугар» тахсар. Боппуруос эбэтэр мунаах түбэлтэ дьэҥкэрдэҕэ ол. Онон эрэгийиэннэр федеральнай сокуоннар ылыллыыларыгар сабыдыаллыыр кыахтара суох.

- Ил Түмэн хонтуруоллуур боломуочуйата олох мөлтөөн турар. Ол үөһэ сокуону таһаарар кыаҕа намтаатаҕына, оччоҕо туга хаалар?

- Маныаха парламент бэрэстэбиитэллээх уонна хонтуруоллуур боломуочуйалара күүһүрэн биэриэхтээхтэр. Ил Түмэн хонтуруоллуур функциятын мөлтөтүү үһүс бэрэсидьиэнтэн саҕалаан тус сыаллаахтык ыытыллыбыта. Олоххо киллэриллиэхтээх бырагыраамалар бүддьүөттэн үбүлэнэр эрээрилэр, Ил Түмэн хонтуруолун тас өттүгэр хаалбыттара. Бүддьүөт таҥыллыбытын кэнниттэн бырабыыталыстыба роспись  диэни оҥорор, ол аата үбү-харчыны өссө төгүл хатайдыыр. Ону парламеҥҥа хонтуруоллаппат. Дьиҥэр, парламент бүддьүөккэ ыытыллар роспись туһунан сокуоҥҥа эбиини киллэрэн биэрдэҕинэ, бэйэтэ хаһаайын буола түһэр кыахтаах.

- Екатерина Семеновна, ыйытыыта да суох санааларгын ситэри этэн кэбис эрэ.

- «Генераллар» уонна урбаанньыттар дьокутаат боломуочуйатын толорор кыахтара суох. Кинилэр толоруулаах былаастан кытаанах тутулуктаах дьон. Хостуур бырамыысыланнас дьокутаата тыа сирин олохтоохторугар туох көдьүүстээх көмөлөөх буолуон сөбүй? Дьадаҥы буолуу -- өй-санаа муҥутахсыйыытыгар тиэрдэрэ ханна баҕарар баар көстүү. Биир эмэ эргэ тыраахтары, массыынаны быраҕан биэриэ диэн эрэҥкэдийии биһиги дьоммутугар олус күүстээх этэ.

«Быыбар туһунан» сокуонунан, дьокутаат ахсаанын быыбардааччы ахсаана быһаарар. Ил Түмэн 70 дьокутаатыттан 52-тэ биир мандааттаахтартан, 18-һа бартыыйынай испииһэгинэн буолара ордук этэ. Оччотугар хотугу улуустар бэрэстэбиитэлистибэлэрэ улаатан биэриэн сөп. Дьокутааты төттөрү ыҥырар кытаанах сокуон булгуччу наада. Төһөлөөх дьокутаат сууттана-сууттана, мандаатын илдьэ сырытта. Эбэтэр быыбардааччыларын харахтарыгар көстүбэт, кинилэр кыһалҕаларыгар наадыйбат дьокутааттар суохтар дуо? Онон, биһиги хайа да түбэлтэҕэ күүстээх парламеннаах буолуохтаахпыт.