Экэниэмикэ

Үгүс киһи  Биэнсийэ пуондатыгар, нолуокка төлөбүр улаханыттан саллан, ИП буолуон баҕарбат. Холобур, баттах кырыйыыта, иистэнии, атах таҥаһын улларыы, уһаныы, ас астааһына, репетиторство, о.д.а. бытархай өҥөлөр үксүлэрэ “күлүккэ” сылдьаллар. Биллэн турар, “күлүккэ” сылдьар биисинэс сайдар кыаҕа суох.

Аҕыйах сыл иһигэр “пилотнай” бырайыак үтүө түмүктэри көрдөрдө. 2019 сыл түмүгүнэн түөрт ааттаммыт эрэгийиэҥҥэ 200-тан тахса тыһ. киһи саҥа эрэсиимҥэ киирдэ, ол аата бэйэ дьарыгын “дьэҥкир” оҥордо. Онон нолуок уорганыттан, ыстырааптан, бэрэбиэркэттэн куттаммакка, аһаҕастык үлэлиир кыахтаннылар. Этэргэ дылы, суобастара да ырааһырда. Билигин саҥа сүүрээни бүтүн Арассыыйа үрдүнэн тарҕаттылар.

Кэскиллээх дьыала

Кэлэр сылларга саҥа эрэсиими сэҥээрэр дьон ахсаана өссө эбиллэрэ күүтүллэр. Бүгүҥҥү туругунан Арассыыйаҕа номнуо 750 тыһ. киһи “самозанятай” буолбут. Бу дьон үксүлэрэ урут дохуоттарын көрдөрбөккө эрэ уоран үлэлии олорбуттар. Оттон сокуон хараҕар уоран үлэлээччи үлэтэ суоҕу кытта биир таһымҥа турар. Кирэдьиит да, ипотека да ылар кыаҕа суох. Аны туран, дьыалатын салгыы сайыннарарыгар үүт-хайаҕас барыта сабыылаах, бүтэй.

Эспиэрдэр Арассыыйа үрдүнэн 2020 сылга – 800 тыһ. киһи, 2021 сылга – 1,4 мөл. киһи саҥа эрэсиимҥэ холбонуохтара диэн ааҕаллар. 2024 сылга диэри “дьэҥкир” дьарыктаах дьон ахсаана 2,4 мөл. киһиэхэ тиийэрэ сабаҕаланар. Дьиҥинэн, сокуон иһинэн үлэлиир быдан табыгастаах буоллаҕа. Кирэдьииккэ, судаарыстыба өйөбүллэригэр тиксэр усулуобуйаларга хапсар кыахтаналлар.

Дьокутаат кэмэнтээрийэ

Игорь Григорьев, Ил Түмэн урбааҥҥа, туризмҥа уонна инфраструктура сайдыытыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Госдумаҕа саҥа сокуон ылынылынна. Онон бэйэ дьарыктаах дьон дьоҕус уонна орто урбаан субъектарын кытта тэҥҥэ судаарыстыба өйөбүллэринэн туһанар кыахтаннылар. Ол курдук муниципальнай бас билиигэ чэпчэтиллибит сыаналаах аренданан, чэпчэтиилээх кирэдьииттэринэн, биисинэһи арыйарга уонна сайыннарарга аналлаах субсидияларынан уонна граннарынан туһаныахтарын сөп. Инникитин поставщик быһыытынан закупкаларга кыттар буолуохтара. Ону сэргэ дьоҕус уонна орто урбаан реестригэр киириэхтэрэ. Ити миэрэлэр бэйэ дьарыктаах дьону урбаан эйгэтин толору бырааптаах чилиэннэрэ оҥоруохтара.

“Самозанятай” диэн кимий?

“Самозанятай” диэн судургу өйдөбүл. Манна баттах кырыйааччылар, суотабай төлөпүөнү өрөмүөннээччилэр, тимир уонна мас уустара, атах таҥаһын улларааччылар, торт астааччылар, репетитордар, иистэнньэҥнэр, араас киэргэллэри оҥорооччулар, уо.д.а. бытархай өҥөлөрүнэн дьарыктанааччылар киирэллэр.

Бэйэ дьарыктаах эрэсиимигэр холбоммут киһи соҕотоҕун үлэлиир буолуохтаах. ИП быһыытынан нолуок учуотугар турбат. Нолуогун декларациятын отчуоттаабат, биэнсийэ уонна ОМС пуондаларыгар булгуччулаах төлөбүрдэри оҥорбот (бэйэ баҕатынан эрэ төлүөн сөп). “Мин биисинэһим” кииҥҥэ эбэтэр нолуок уорганыгар судургу регистрацияны эрэ ааһар.

Үлэтигэр “Мин нолуогум” диэн төлөпүөн сыһыарыытын туһанар. Дохуотуттан 4-6%-нын эрэ нолуокка биэрэр. Холобур, биирдиилээн дьону кытта үлэлээччилэр 4 %-ны, тэрилтэлэри уонна ИП-лары кытта дуогабырынан үлэлээччилэр 6 %-нын төлүүллэр. Аны туран, нолуогу дохуот киирэрин эрэ тухары ылаллар. Онон сезонунан үлэлээччилэргэ аһара табыгастаах. Туристическай базалар, тутуу биригээдэлэрэ, оҕуруотчуттар, уо.д.а. туһаналларыгар табыгастаах.

Сүрүнэ, киһи сыллааҕы дохуота 2,4 мөл. солк аһара барыа суохтаах. Өскөтүн мантан элбэх дохуоту киллэрэр буоллаххына, салгыы сайдаргар ИП буолбутун ордук. Билигин бэйэ дьарыктаах буолуу эрэсиимигэр 16 саастарыттан киириэхтэрин сөп. Онон эдэр дьон урбаан эйгэтигэр бэйэлэрин боруобаланан көрөллөрүгэр олус табыгастаах ньыманы киллэрдилэр.  

Саха сирэ эрэсиими сэҥээрдэ

Күн бүгүн Саха сиригэр дьон саҥа эрэсиими сэҥээрдэ. Дьокуускайга уонна улуустарга бастакы “самозанятайдар” баар буоллулар.

Николай Скрябин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Биисинэс-инкубаторын дириэктэрэ:

–  Дьон сэҥээрэн эрэр. Элбэх киһи консультацияҕа кэлэн барар. Дьиҥэр, табатык туһанар дьоҥҥо олус көдьүүстээх эрэсиим үлэҕэ киирдэ дии саныыбын. Бастатан туран, нолуога аччыгый. Холобур, сыллааҕы дохуота 2,4 мөл солк тиийбэт урбаанньыт ИП буолан үрдүк нолуогу (13 %-ны) төлөөн, отчуот бөҕөтүн толорон эрэйдэнэ сылдьыан кэриэтэ, “самозанятай” буолбута ордук. Дохуотуттан 4 эбэтэр 6 %-нын эрэ төлүүр. Аны туран, отчуота суох. Иккиһинэн, “күлүккэ” сылдьар бэйэ дьарыктаах дьон сымнаҕас усулуобуйалаах эрэсиимҥэ киирэн аһаҕастык үлэлиир кыахтаналлар. Ол эбэтэр бүддьүөт тэрилтэлэрин, бөдөҥ ИП-лары кытта дуогабарынан үлэлиир, счет арыйар, эрэкэлээмэлэнэр бырааптаналлар. “Дьэҥкир” биисинэс хаһан баҕарар сайдар кыаҕа үрдүк буоллаҕа.

Онон бэйэтин бэйэтэ хамнастаан олорор киһиэхэ ырыынак киэҥ аартыгын арыйан биэрдилэр. Ону дьоммут табатык өйдүөхтэрин наада. Аны туран, судаарыстыба өйөбүллэригэр, кирэдьииккэ тиксэр кыахтаналлар. Инньэ гынан үлэлиэн уонна сайдыан баҕарар дьоҥҥо, чахчы, көдьүүстээх усулуобуйа үөскээтэ.

Сунтаар бастакы хараҥаччыта

Сунтаар улууһугар учуутал идэлээх Светлана Гуляева биир бастакынан бэйэ дьарыктаах буолуу эрэсиимигэр, сиэнин үлэлэтээри, бэйэтин аатынан холбоммут. Светлана Григорьевна сиэнэ Ариан Кэмпэндээйигэ торт астааһынынан дьарыктанар. Ариан билигин баара-суоҕа VIII эрэ кылаас үөрэнээччитэ. Инньэ гынан сааһынан саҥа эрэсиимҥэ кыайан хапсыбат. Ол эрээри уон алтатын туоллаҕына, бэйэтэ саҥа эрэсиимҥэ киирэн, дьоҕус кондитерскай сыах арыйар баҕалаах.

Светлана Гуляева, Кэмпэндээйи олохтооҕо:

– 2019 сыл күһүнүттэн торт астаан саҕалаабыппыт. Сиэним Ариан көҕүлээбитэ. Ас астыырга олус дьоҕурдаах оҕо. Инньэ гынан саас ИП буолаары, Сунтаардааҕы урбааны өйүүр кииҥҥэ сүбэлэттэрэ киирэн тахсыбыппыт. Ол кэннэ аны коронавирус ыарыыта өрө турбута. Онтон от ыйын 1 күнүгэр саҥа эрэсиим олоххо киирбитин истэн, консультацияҕа хаттаан сырыттыбыт уонна аһаҕастык үлэлээри-хамсаары саҥа эрэсиимҥэ холбоннубут.

Саҥа эрэсиим сүрдээх судургу. “Мин нолуогум” диэн сыһыарыыны суотабай төлөпүөҥҥэ туруораҕын. Онон чек оҥорон атыылаһааччыгар бассаабынан ыытаҕын. Нолуогун сорҕото бонус буолан төннөн кэлэр эбит. Ону мунньаҕын уонна аныгыскы сырыыга нолуогу бүтүннүү аҥаардас бонуһунан эрэ төлүөххүн сөп. Онон барыта сүрдээх табыгастаах.

Ариан Гуляев, асчыт:

– Инникитин повар-кондитер идэтин баһылыыр былааннаахпын. Билигин торт араас көрүҥүн астыыбыт: мүөттээх торт, "кыһыл баархат", "чыычаах үүтэ", бисквиттэри. Мин коржиктарын астыыбын. Эбэм Светлана Григорьевна киэргэтиитигэр үлэлэһэр. Сакаас Кэмпэндээйиттэн, Устье уонна Сунтаар сэлиэнньэлэриттэн мэлдьи киирэ турар. Онон үлэбит билиҥҥитэ барыстаах. Инньэ гынан салгыы сайдаары, аһаҕастык уонна кыбыстыбакка үлэлээри, саҥа эрэсиимҥэ холбоннубут. Сокуон хараҕынан үлэлиир эрэллээх буоллаҕа, – диэн эдэр асчыт санаатын үллэһиннэ.

Урбаанньыттар ыйааһынныы сылдьаллар

ИП-лаах дьон саҥа эрэсиими эмиэ сүрдээҕин сэҥээрэ сылдьаллар. Тоҕо диэтэххэ, тыа сиригэр киһи барыта сыллааҕы  дохуота 2,4 мөл. солк куоһарбат. Оннооҕор быдан кыра дохуоту аахсаллар. Онон коронавирустан эмсэҕэлээбит урбаанньыттар бэйэ дьарыктаах буолуу эрэсиимигэр көһүөхтэрин баҕараллар. Оннук түгэҥҥэ элбэх бүрүкүрээтийэни ааспаттар, биир ый иһинэн нолуок уорганын эрэ сэрэтиэхтэрин наада. 

Вероника Гаврильева, парикмахер, Ньурба улууһа:

– 2019 сылтан ИП-бын. Бастаан утаа дьыалам бэркэ табыллан испитэ. Мэлдьи үлэлээх, сакаастаах этим. Онтон быйыл саас коронавирустан сылтаан өр баҕайы үлэлээбэккэ олордум. Дьиэ кэргэммэр мин эрэ үлэлээх, бигэ дохуоттаах этим. Онтум мэлийэн, чахчы, уустук балаһыанньаҕа киирэн таҕыстыбыт. Билигин хааччахтааһыны көтүрэннэр, үлэм-хамнаһым син орун оннугар түһэн эрэр курдук. Ол гынан баран, сүтэрбитим элбэҕэ бэрт. Инньэ гынан билигин саҥа эрэсиимҥэ көһөрү толкуйдуу сылдьабын. Тоҕо диэтэххэ, биэнсийэ уонна ОМС пуондаларыгар булгуччулаах төлөбүрдэри оҥорбоккун. Аны туран, нолуога аччыгый. Билиҥҥитэ бүтэһиктээхтик быһаарына иликпин. Барытын толкуйдуу, ыйааһынныы сылдьабын. 

Барыстаах эрэсиим

Амма урбаанньыта Владимир Колосов IT өттүнэн үлэлиир. Суотабайдары өрөмүөннүүр, саайтары оҥорор, тэрилтэлэргэ системнэй администратордыыр, бырагыраамалары туруорар, о.д.а. көмпүүтэр бытархай өҥөлөрүн оҥорор. Тыа сиригэр маннык дьарыктаах киһи сыллааҕы дохуота 2,4 мөл. солк тиийбэт диир. Онон, от ыйын 1 күнүгэр ИП-тан бэйэ дьарыктаах буолуу эрэсиимигэр көһөн хаалбыт.

Владимир Колосов, урбаанньыт:

–  Саҥа эрэсиим Саха сиригэр киирэрин күүтэ сылдьыбытым үчү­гэй өрүтэ элбэх. Биэнсийэ уонна ОМС пуондатыгар булгуччулаах төлөбүрдэри оҥорбоккун. Дохуотун 4%-нын эбэтэр 6 %-нын эрэ нолуокка биэрэҕин. Отчуот диэнэ суох. Онон ИП-тан ороскуота быдан намыһах буолан тахсар. “Мин нолуогум” диэн сыһыарыынан үлэлиигин. Тыа сиригэр IT-нан дьарыктанан элбэх харчыны өлөрбөккүн. Онон миэхэ олус табыгастаах эрэсиим киирдэ диэн үөрэ сылдьабын.

Түмүк оннугар

Көрөргүт курдук, саҥа эрэсиим хас биирдии киһиэхэ араас кыаҕы биэрэр. Ким эрэ “күлүктэн” тахсан, аһаҕастык үлэлиир кыахтанар. Ким эрэ ИП-тан быдан сымнаҕас усулуобуйаҕа көһөн биэрэр. Ол гынан баран, саҥа сүүрээн сыала-соруга биир – дьону сокуон хараҕынан дьарыктаах оҥоруу. Оттон сокуоннай дьарыктаах киһи кирэдьиит, ипотека ылар, судаарыстыба көмөтүгэр тиксэр, үлэтин-хамнаһын сайыннарар, уйгутун тупсарар кыахтанар.