Экэниэмикэ

Кинилэр сүрүннээн Ил Түмэн дьокутааттарын кытта сирэй көрсөн кыһалҕалары быһаарсыыны уонна баһылыктар уочараттаах сийиэстэрин тэрийиини туруорсубуттара. Маныаха «Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох бэйэни салайыныы уорганын дьокутаатын, быыбарданар чилиэнин уонна дуоһунастаах сирэйин боломуочуйаларын мэктиэлэрин», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай дуоһунастарыгар уонна сулууспатыгар өр сылларга үлэлээбиттэр биэнсийэҕэ тахсыыларын» туһунан сокуоннарга уларытыылары киллэрии, олохтоох бүддьүөттэри ааҕыы саҥа ньыматын итэҕэстэрэ-быһаҕастара, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын үлэһиттэрин хамнастарын намыһаҕа ыйыллыбыттара.

«Төгүрүк остуол»

Ил Түмэн баһылыктар көрдөһүүлэринэн, тохсунньу 28 күнүгэр «Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын кыһалҕалара» диэн сытыы тиэмэҕэ «төгүрүк остуолу» тэрийбитэ. Бу мунньахха СӨ Ил Түмэнин спикерэ Петр Гоголев, СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко, СӨ бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев, ситэриилээх былаас уорганнарын салайааччылара, норуот дьокутааттара, улуус уонна нэһилиэк баһылыктара, улуустар дьокутааттарын Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ кыттыыны ылбыттара.

«Төгүрүк остуолу» Ил Түмэн бэйэни салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев иилээн-саҕалаан ыыппыта. Бэлиэтээн эттэххэ, мунньах 5 чаас кэриҥэ барбыта. Бу кэм устата бэрт сытыы, үгүс мөккүөрдээх, сэргэх кэпсэтии тахсыбыта.

Мунньах сүнньүнэн

«Төгүрүк остуол» сүнньүнэн эрэкэмэндээссийэлэр ылыллыбыттара. Ил Түмэн бэйэни салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев кыһалҕалары быһаарыыга туһуламмыт үлэ-хамнас сүрүн хайысхалара торумнаммыттарын кэпсээтэ.

– «Төгүрүк остуол» түмүгүнэн бары биир сүбэҕэ кэлэн, инники үлэ-хамнас сүрүн торумун оҥорбуппут. Ол курдук, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох бэйэни салайыныы уорганын дьокутаатын, быыбарданар чилиэнин уонна дуоһунастаах сирэйин боломуочуйаларын мэктиэлэрин», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай дуоһунастарыгар уонна сулууспатыгар өр сылларга үлэлээбиттэр биэнсийэҕэ тахсыыларын» туһунан сокуоннарга уларытыылары киллэрэргэ этиилэри хомуйуу болдьоҕун муус устар 15 күнүгэр диэри уһаппыппыт. Маныаха этиллибит сокуон барылларын Ил Түмэн XXIV (уочарата суох) пленарнай мунньаҕар хаттаан көрбүппүт. Этиилэр улуустартан этиилэр киирэ тураллар.

СӨ Бырабыыталыстыбатыгар муниципальнай тэриллиилэр үлэһиттэрин хамнастарын кээмэйин үрдэтии боппуруоһун үөрэтэн көрөллөрүгэр, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын кытта олохтоох бүддьүөттэри ааҕыы саҥа ньыматын анаалыстыылларыгар, сиэрдээх этиилэри хомуйууну саҕалыылларыгар, үп министиэристибэтигэр 2021 сыл от ыйын 1 күнүгэр диэри баһылыктарга дотацияҕа сыһыаннаах анал сэминээрдэри ыыталларыгар этии киллэрбиппит.

Маны сэргэ, үп министиэристибэтэ бүддьүөтү ааҕыы саҥа ньыматын хаттаан үөрэтэргэ үлэлиир бөлөх тэрийиэхтээх. Онно улуустар уонна нэһилиэктэр бэрэстэбиитэллэрэ хайаан да киириэхтээхтэр.

Аны туран, баһылыктар сийиэс боппуруоһун туруорсубуттара. Онон Саха сирин муниципальнай тэриллиилэрин сүбэтигэр (бэр. М.М.Соров) хамсык уҕарыйдаҕына, уочарата суох сийиэһи тэрийэллэригэр сүбэлээбиппит. Оттон муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрин өттүлэриттэн Ил Түмэни, үп министиэристибэтин, ситэриилээх былаас коллегиальнай уорганнарын кытта үлэлэрин күүһүрдүөхтээхтэрэ этиллибитэ, – диэн Михаил Дмитриевич сүрүн хайысхалары ыйда. 

Этиилэри хомуйуу туһунан

Горнай улууһун Маҕарас нэһилиэгин баһылыга Владимир Текеянов «төгүрүк остуол» кэннэ улууһугар туох үлэ-хамнас саҕаламмытын маннык кэпсээтэ.

– Быйылгы бүддьүөтүм бэрт кырыымчык. Балайда сарбыллан кэллэ. Ил Түмэн тохсунньутааҕы «төгүрүк остуолун» кэннэ үп министиэристибэтин иһинэн үлэлиир бөлөх тэрилиннэ. Билиҥҥитэ этиилэри хомуйан саҕалаатылар. Мин билэрбинэн, муус устар 15 күнүгэр диэри хомуйаллар. Онтон үлэлиир бөлөх киирбит этиилэри анаалыстыахтаах. Бу үлэлиир бөлөххө Горнай улууһуттан миигин уонна улуустааҕы үп салалтатын исписэлииһин киллэрдилэр.

Муниципальнай мэктиэлэргэ уонна биэнсийэҕэ сыһыаннаах уларытыылары улуус таһымыгар дьүүллэспиппит. Улуустааҕы үлэлиир бөлөх тэриллибитэ. Биһиги ити сокуоннары уруккунан хаалларары туруорсабыт. Оннук этиилэри оҥорбуппут. Өскөтүн сокуон уларыйан хааллаҕына, 1-2 сылынан биэнсийэҕэ тахсыахтаах баһылыктар сүүйтэриилээх хаалаллар. Аны туран, инникитин муниципальнай дуоһунаска, сулууспаҕа үлэлиэн баҕалаах аҕыйыан сөп. Оччоҕо быстах дьон кэлэн үрдүнэн-аннынан көтүмэхтик үлэлииллэрэ саарбахтаммат.

Билигин муниципальнай сулууспалаах хамнаһа тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн (МРОТ-тан) бэрт кыранан эрэ үрдүк. Инньэ гынан кыра уонна ыраах нэһилиэктэргэ каадыр боппуруоһа сытыытык турар. Кыра хамнаска ким да ыраах баран үлэлиэн баҕарбата чуолкай. Онон бу боппуруостар сыыйа быһаарыллалларын күүтэбит, – диэн Владимир Максимович санаатын үллэһиннэ.

Үп министиэристибэтэ

Бүддьүөт аймалҕанын кэннэ үп министиэристибэтэ бүддьүөтү ааҕыы саҥа ньыматыгар ураты болҕомтотун уурда. Билигин Ил Түмэн көҕүлээһининэн, улуустарга бүддьүөт боппуруоһунан анал мунньахтары тэрийэ сылдьар.

Кулун тутар 16 күнүгэр Ил Түмэн бүддьүөккэ сис кэмитиэтин уонна үп министиэристибэтин үлэлиир бөлөҕө Ньурба куоратыгар тиийэн улуус салалтатын уонна нэһилиэк баһылыктарын кытта көрүстэ. Мунньах кэмигэр Ил Түмэн бүддьүөккэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев өрөспүүбүлүкэ 2021 сыллааҕы бүддьүөтүгэр көннөрүүлэр былааннаммыттарын иһитиннэрдэ. Ол курдук, «АЛРОСА», ньиэп уонна гаас хампаанньаларын дохуоттара үрдээбитин суотугар эбии үп-харчы киирбит.

Үп миниистирин солбуйааччы Надежда Филиппова бүддьүөтү ааҕыы саҥа ньыматыгар муниципальнай тэриллиилэр этиилэрэ үөрэтиллэ сылдьалларын эттэ. Кини бүддьүөт судаарыстыбаннай боломуочуйата 523-З №-дээх 1091-III сокуонунан улуустарга бэриллибитин сиһилии кэпсээтэ. Миниистир солбуйааччыта 2021 сылга бүддьүөттэри хааччыйар субвенция кээмэйэ 8 млрд. 810 мөл. солк. 9 млрд. 6 мөл. солк. тиийэ үрдээбитин эттэ. Ол гынан баран, духуотун чааһа түспүтүн бэлиэтээтэ. Маныаха муниципальнай тэриллиилэр бэриллибит боломуочуйалар үбүлээһиннэрин уонна кэмчилэммит үбү ааҕыыны тус- туһунан учуоттууру туруорсаллар диэтэ.

Надежда Иннокентьевна ньурбаларга 3-4 көннөрүү кэписийиэннэри олохтуулларыгар эттэ. Билиҥҥитэ улууска нэһилиэк ырааҕын эрэ учуоттуур кэписийиэн туттуллар эбит. Салгыы миниистир солбуйааччыта бүддьүөтү ааҕыы саҥа ньыматын тупсарыыга туох үлэ-хамнас саҕаламмытын билиһиннэрдэ. Кини тэрилтэлэр икки ардыларынааҕы улахан үлэлиир бөлөх тэриллибитин эттэ. Онно 79 киһи киирбит: улуус салалтатын бэрэстэбиитэллэриттэн – 28, баһылыктартан – 40, ситэриилээх былаас уорганнарыттан – 9, Ил Түмэнтэн – 2 норуот дьокутаата. Бу бөлөҕү үп миниистирэ Валерий Жондоров салайара быһаарыллыбыт. Үлэлиир бөлөх кулун тутар уонна муус устар ыйдарга бары этиилэри үөрэтэн баран, тустаах оросчуоттары уонна көннөрүүлэри оҥоруохтаах.

«Утары барбыттара үөрдэр...»

Муниципальнай кыһалҕалары дьүүллэһиини биир бастакынан туруорсубут Ньурба куорат баһылыга Александр Иванов үп министиэристибэтин утары хардыыларын туһунан санаатын субу курдук үллэһиннэ.

– Кулун тутар 16 күнүгэр киһи астынар мунньаҕа буолан ааста. Чахчы тыыннаах кэпсэтии таҕыста. Үп министиэристибэтэ биһиэхэ утары барбыта үөрдэр. Үлэлиир бөлөх тэрилиннэ. Онно бары улуустар бэрэстэбиитэллэрэ киирдилэр. Онон улуустар уонна нэһилиэктэр интэриэстэрэ көмүскэллээх буолуо дии саныыбын. Ньурба улууһуттан миигин уонна үп исписэлииһин таллылар.

Дьиҥинэн, нэһилиэктэри барыларын биир ньыманан ааҕар сатаммат. Ол эбэтэр хас биирдии нэһилиэк тус-туһунан кыһалҕалаах. Ким эрэ ыраах сытар, ким эрэ тыа хаһаайыстыбатын, суол-иис боппуруоһун быһаарар, ким эрэ ойуур баһаардарын утары охсуһар... Оттон куораттар кыһалҕалара олох туспа. Холобур, Ньурба куоратыгар суолу-ииһи, олорор дьиэ пуондатын көрүү, аспааллааһын, хаары тиэйии, о.д.а. үгүс кыһалҕалар үөскүүллэр.

Билигин үп министиэристибэтэ нэһилиэнньэлээх пууннар кыһалҕаларын ис иһиттэн сыныйан үөрэтэн саҕалаата. Маныаха биһиги сиэрдээх этиилэри оҥорон киллэрэрбит ирдэнэр. Бу этиилэри үлэлиир бөлөх кулун тутар уонна муус устар ыйдарга көрүөхтээх, анаалыстыахтаах. Ол кэннэ тупсарыллыбыт ньыма оҥоһуллан тахсыахтаах. Ити саҥардыллыбыт ньыманан эһиилги бүддьүөппүт барыаҕа. Оттон быйылгы сылга бүддьүөтү тэҥнээһиҥҥэ эрэ үлэлиибит. Бэйэбит эрдэ хамсаммакка хаалбыппыт, – диэн Александр Игнатьевич санаатын эттэ.

Түмүк оннугар

Бу курдук, Ил Түмэн этиилэрэ олоххо киирэн эрэллэр. Этэргэ дылы, «сүгэ кыайбатаҕын – сүбэ кыайар». Онон, биир сүбэлээх үлэ хаһан баҕарар тахсыылаах буолара саарбахтаммат.