Тыа хаһаайыстыбата

Ураты улахан суолтаны ууран

Эдэр өрөспүүбүлүкэ салалтата тыа сиригэр уонна тыа хаһаайыстыбатыгар ураты улахан суолтаны уурбута. Ол иһин өссө өрөспүүбүлүкэни тэрийэр кэпсэтии ыытыллар кэмигэр, 1922 сыл олунньу 20 күнүгэр, Саха Сирин сэбиэттэрин суһал ыҥырыылаах сийиэһигэр «Саха АССР сири оҥорууга уорганын уочараттаах соруктарын туһунан» диэн докумуон ылыллыбыта. Онно маннык этиллибитэ: «Сири оҥоруу уоргана өрөспүүбүлүкэ тэрилтэлэриттэн ордук улахан суолталаах… Сүөһү иитиитин уонна сири оҥорууну сайыннарыыга сүрүн болҕомто ууруллуох тустаах. Сүөһү иитиитин тупсарар туһугар сүөһү ахсаанын чөлүгэр түһэриигэ, хаачыстыбаннай көрдөрүүлэри тупсарыыга, сүөһү иитиитин анал билиитин тарҕатыыга уонна сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны култуурунайдык астааһыҥҥа кэккэ дьаһаллары тэрийэрэ модьуйуллар. Саамай улахан болҕомтону өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бурдугунан хааччынарыгар сөп буолар бурдугу үүннэрэр туһугар сири туһаныы кэлэктиибинэй ньыматын сайыннарарга ууруох тустаах».

Былатыан Ойуунускай мэктиэлээһининэн наркомунан анаммыт Семен Николаевич Донской-I (1893 -- 1938) салалтатынан Сири оҥоруу наркомата, бэйэтэ даҕаны намыһах таһымнааҕар эбии гражданскай сэрии сылларыгар айгыраабыт тыа хаһаайыстыбатын оннун-тойун булларан, салгыы сайдыы суолугар киллэриигэ киэҥ далааһыннаах үлэни саҕалаабыта.

Оччолорго тыа хаһаайыстыбатын туруга олус ыарахана. 1917 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1922 сыллаахха ыһыы иэнэ 13 тыһыынча гектарынан аччаабыт, ынах сүөһү ахсаана 48 тыһыынчанан, сылгы ахсаана 24 тыһыынчанан сарбыллан, тустааҕынан 439 уонна 109 тыһыынча буолбут этэ. Онон бытархай хаһаайыстыбалары түмэн, кэлэктиибинэй хаһаайыстыбалар тэриллэн, туруктаах үлэҕэ бигэ акылаат түһэриллибитэ, тиэхиньикэнэн хааччыллыы саҕаламмыта, агротехника тутуһуллар буолбута. 1929 сыллаахтан ынах сүөһүнү иитиигэ бастакы племенной хаһаайыстыбалар тэриллэннэр, силиэксийэлиир уонна племенной үлэ саҕаламмыта. 1956 сыллааха Саха Сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр института олохтонон, күннээҕи үлэ-хамнас наука ситиһиилэригэр тирэҕирбитэ. 1961 сыллаахтан «Сельхозтехника» ситимэ тэриллэн, хаһаайыстыбалары тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтинэн хааччыйыы биир кэлим тиһиккэ киллэриллибитэ. 1991 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэпэрэтииптэр ассоциациялара тэриллибитэ.

Аһынан-үөлүнэн хааччыйан кэллэ

Сири оҥоруу наркомата 1922-1945 сс. үлэлээбитэ. 1945 сылтан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин, Тыа хаһаайыстыбатын уонна соҕотуопка министиэристибэтин, Судаарыстыбаннай агропромышленнай кэмитиэт, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин быһыытынан тэриллэн, үлэни-хамнаһы тэрийэр, олоҕу уһанар, өрөспүүбүлүкэни олохтоох аһынан-үөлүнэн хааччыйар аналын толорон кэллэ.

Билигин министиэристибэҕэ 76 киһи үлэлиир. Тыа хаһаайыстыбата, агропромышленнай комплекс өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар боччумнаах оруолу ылар. Салааны өйүүргэ үчүгэйдик толкуйдаммыт инвестиционнай бэлиитикэ олохтонон, күн бүгүн тыа хаһаайыстыбатын күннээҕи үлэтигэр-хамнаһыгар, бородууксуйаны оҥорон таһаарыыга аныгы тиэхиньикэ, саҥа технология, бастыҥ уопут уонна наука ситиһиилэрэ туһаныллаллар, толору хааччыллыылаах сүөһү иитэр комплекстара, типовой сайылыктар, сылгы базалара тутуллаллар, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтэ саҥардыллар.

100 сылынан дьаһаллар

– Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ тэриллибитэ 100 сылын чэрчитинэн, министиэристибэ иһинэн анал кэмитиэт тэриллэн, үбүлүөй дьаһалларын былаана ааспыт ыйга бигэргэммитэ. Онно 10 сүрүн дьаһал, ол иһигэр, Сылгыһыт күнэ, Сайылык күнэ, Бааһынай хаһаайыстыба (пиэрмэр) күнэ, Бааһына күнэ, осеменатордар уонна массыынанан ыаһын оператордарын сэминээрдэрэ уонна куонкурустара бигэргэннэ. Ону таһынан тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр таһаарыылаатык үлэлээн-хамсаан, үрдүк көрдөрүүлэри ситиспит  дьоһун дьоммут, холкуостар бэрэссэдээтэллэрин, сопхуостар дириэктэрдэрин, о.д.а. үбүлүөйдэрин бэлиэтиэхпит.

Сыл устатыгар министиэристибэ официальнай саайтыгар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин 100 сыла» диэн анал салааҕа 1922 сылтан саҕалаан өрөспүүбүлүкэҕэ АПК сайдыытын, салайааччылар, үлэһиттэр уонна хаһаайыстыбалар тустарынан архыып докумуоннара, хаартыскалар, видео-матырыйааллар, ыстатыйалар таһаарыллыахтара. Саайт сонуннара саҥаттан саҥа матырыйаалларынан саҥардыллан иһиэҕэ, – диэтэ миниистир Александр Атласов.

Быйыл бэлиэтэнэллэр:

* 1930-1932 сс. наркомнаабыт Георгий Павлов төрөөбүтэ 125 сыла, 1928-1929 сс. наркомнаабыт Михаил Габышев уонна 1938-1939 сс. наркомнаабыт Иван Артемьев төрөөбүттэрэ 120 сыллара;

* Социалистическай Үлэ Дьоруойдара – ыанньыксыт Елизавета Бурцева, булчут Николай Колесов, биригэдьиир Дмитрий Андреев төрөөбүттэрэ 110 сыллара; 

* Социалистическай Үлэ Дьоруойа, оҕуруотчут Гавриил Самсонов, холкуос бэрэссэдээтэллэрэ Мария Прокопьева, Николай Васильев, сопхуос дириэктэрдэрэ Николай Чукров, Семен Жирков төрөөбүттэрэ 100 сыллара;

* 1961-1964 сс. уонна 1970-1979 сс. миниистир Николай Шадринов, холкуос бэрэссэдээтэллэрэ Иван Сивцев, Роман Филиппов, сопхуос дириэктэрдэрэ  Парасковья Федорова, Василий Жебсаин төрөөбүттэрэ 95 саастара;

• Социалистическай Үлэ Дьоруойа, биригэдьиир-табаһыт Егор Попов 90 сааһа

Аахсыйаҕа кыттыһан

Үбүлүөйдээх сылынан министиэристибэ «100 сылга – 100 үтүө дьыала» диэн аахсыйаны саҕалаата. Аахсыйа чэрчитинэн АПК бары тэрилтэлэригэр, хаһаайыстыбаларыгар тыыл, үлэ бэтэрээннэригэр көмөлөһөр аһымал аахсыйалара ыытыллаллар, субуотунньуктар тэриллэллэр.

Екатерина Дмитриева, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Хаптаҕай нэһилиэгин «Дириҥ»  тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин салайааччы:

– Быйыл өрөспүүбүлүкэбит уонна министиэристибэбит 100 сылларын, биир дойдулаахпыт, Үлэ Дьоруойа Гавриил Самсонов төрөөбүтэ 100 сылын, итиэннэ кэпэрэтииппит тэриллибитэ 25 сылын бэлиэтиибит, онон тустаах былааннары ылынан үлэлии-хамсыы сылдьабыт.  

Гавриил Семенович ТХНЧИ атаҕар тура илик кэмигэр өр сылларга чинчийэн-үөрэтэн, олохтоох усулуобуйаҕа сөп түбэһэр хортуоппуй уонна хаппыыста суортарын таһаарбыта, помидор “Бизон” суордугар “Спартагы” холбоон, “Хаптаҕайдааҕы” диэн саҥа суорду үөскэппитэ. Дьэ, олорго тирэҕирэн, хаптаҕайдар үрдүк үүнүүнү ылыылара саҕаламмыта. Гавриил Семенович уонна кини иитэн таһаарбыт оҕуруотчуттарын үлэҕэ үгэстэрин салҕааммыт, биһиги 1997 сыллаахха «Дириҥ» кэпэрэтииби тэринэммит, сыллата 40 гектар бааһынаҕа хортуоппуйу, хаппыыстаны, 1 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх тэпилииссэҕэ оҕурсуну уонна аһаҕас буорга оҕуруот аһын арааһын үүннэрэбит.

Билигин арассааданы олордууну саҕалаатыбыт, «100 сылга – 100 үтүө дьыала» аахсыйаттан туора турбаппыт.