Тыа хаһаайыстыбата

Национальнай баайбыт 

Биллэрин курдук, дьалхааннаах 1990-с сыллартан федеральнай салалта сылгыны уонна табаны иитиини билиммэт буолан, бу икки салаа өрөспүүбүлүкэ таһымынан эрэ өйөнөрө. Ол иһин Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров ыҥырыытынан, 2005 сыллаахха РФ Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Алексей Гордеев, Сүөһүнү иитии уонна племенной үлэ департаменын салайааччы, тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара, РНА академига Харон Амерханов уо.д.а. кэлэннэр, хаһаайыстыбаларга сылдьан, үлэ, чахчы, ыытылларын илэ көрөн итэҕэйбиттэрин түмүгэр, сылгыны үөрдээн иитиигэ уонна табаҕа федерацияттан субсидия көрүллэрэ ситиһиллибитэ.

Сүбэ мунньахха тыл этэригэр бэрэпиэссэр Харон Амерханов ону санатан туран, өрөспүүбүлүкэҕэ племенной үлэ сөптөөхтүк сайдыбытын бэлиэтээтэ.

–  Мин Саха Сиригэр сүүрбэһис төгүлбүн кэлэн турабын, бу тэрилтэҕэ үһүс сырыым. Дьэ, киһи билбэт дьоно буолбуккут – офиска хапытаалынай өрөмүөн, иммуногенетика экспертизатыгар икки лаборатория, үүт хаачыстыбатын селекция өттүттэн хонтуруоллуур лаборатория, молекула-генетика экспертизатын лабораторията, информация-селекция киинэ, саха сылгытыгар уонна хотугу табаҕа селекция кииннэрэ! Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин бырабыыталыстыбалара бүддьүөттэриттэн үбүлээннэр, исписэлиистэригэр маннык усулуобуйаны тэрийэ иликтэр. Эһиги кислороду уонна убаҕас азоту бэйэҕит оҥорор буоллаххытына, 85 эрэгийиэн племенной сулууспалара ону барытын атын сиртэн атыылаһаллар.  

Аан дойдуга тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн (ынах сүөһү, сылгы, сибиинньэ, коза, бараан, көтөр...) генопуондата дьадайан иһэр. Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин иһинэн үлэлиир ФАО (аһылык уонна тыа хаһаайыстыбатын сүрүннүүр тэрилтэ) чахчытынан, кэлиҥҥи биэс сылга 60 боруода сүттэ. Билигин баар боруода 20 %-а сүтэр турукка киирдэ. Бу биричиинэтэ биир – үрдүк бородууксуйаны сырсаннар, омук селекционердара араас боруода сүөһүнү булкуйан, кэмиэрчэскэй боруодалары айбыттара, айылҕа бэйэтэ айбыт төрүт боруодаларын үтүрүйбүттэрэ буолар.

Арассыыйаҕа бу көстүү эмиэ баар. Тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн 438 боруодатыттан 47 боруода судаарыстыба селекционнай ситиһиитин реестригэр киирбитэ. Олортон 14 боруода дойду үүккэ-эккэ, сымыыкка наадыйыытын 90 %-ын хааччыйаллар. Иккис өттүттэн дойдуга ууһатыллыбыт үүт уонна үүт-эт хайысхалаах 23 боруодаттан 14-дэ аҕыйах ахсааннаах, ол эбэтэр сүтэр туруктаах. Симменталь сүөһүгэ дойду таһыттан киллэриллибит голштины холбообуттарын түмүгэр, Арассыыйаҕа селекцияламмыт ыраас хааннаах симменталь боруода сүтэр кутталланна.

Омук сиригэр селекцияламмыт боруодалартан тутулуктаныы дойду аһынан-үөлүнэн хааччыныытыгар кутталы үөскэтэр, онуоха өрүһүлтэбит  бэйэбит төрүт олохтоох сүөһүбүт буолар. Дьэ, ити иһин төрүт сүөһүлэрбит генетическэй уратыларын харыстаан, сайыннаран, тупсаран, кинилэргэ олоҕуран, саҥа тииптэри таһаарар уонна кэлэр көлүөнэҕэ чөл хаалларыы – биһиги ытык иэспит.

 Киэҥ-нэлэмэн сирдээх-уоттаах Арассыыйаҕа үгүс омук олорор, кинилэр бары түҥ былыргыттан ууһатан, иитэн кэлбит төрүт боруода сүөһүлээхтэр. Ол биир чаҕылхай холобурунан -- эһиги буолаҕыт. Кыһыҥҥы уһун, бытарҕан тымныыны тулуйар ураты айылгылаах саха сүөһүтүн, саха сылгытын уонна хотугу табаны иитэҕит. Бу Арассыыйа, ону ааһан бүтүн аан дойду тыатын хаһаайыстыбатын стратегическай суолталаах национальнай баайа буолар! – диэтэ Харон Амерханов уонна Төрүт боруода сүөһүнү иитээччилэр ассоциациялара тэриллэн эрэрин, ол сыалын-соругун туһунан кэпсээтэ. 

Кэмиэрчэскэй боруода сүөһү омсото элбэх: аска-үөлгэ талымас, ыарыыга ылларымтыа, көҕүйэригэр уонна төрүүрүгэр гормон укуолга наадыйар, муҥутаан түөрт-биэс эрэ сыл төрөөт-ыатаат, кыаҕа бүтэр, оттон төрүт боруода 20 сааһын ааһыар да диэри бородууксуйаны биэрэр.  

Эккэ идэтийиигэ бырагыраама наада

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иван Слепцов өрөспүүбүлүкэҕэ эт хайысхалаах сүөһүнү иитии билиҥҥи туругар, кэлэр кэскилигэр тохтоото.

Эт хайысхатын сайыннарар сыалтан 2011-2014 сыллардаахха герефорд уонна калмык сүөһүтэ, барыта 1300 сүөһү аҕалыллан, аҕыс хаһаайыстыбаҕа бэриллибитэ. Олортон күн бүгүн Хаҥаласка «Бөртө» сылгы собуота, Сунтаарга «Кириэстээх» кэпэрэтиип, Мэҥэ Хаҥаласка Андрей Холмогоров хаһаайыстыбата, холбоон 700 сүөһүлээх үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Герефорд боруода Саха Сирин тыйыс килиимэтин тулуйбатах буоллаҕына, калмык сүөһүтэ дохуоту биэрэр кыахтаах эбит. 

– Билигин калмык сүөһүтүн хаһыс да көлүөнэтэ иитиллэр. Дойдуларыгар истиэпкэ көҥүл сылдьар ынахтар улахан тымныы ыйдарга хотоҥҥо баайыллан кыстыырга үөрэннилэр, ньирэйдэрэ үчүгэйдик төлөһүйэллэр. Эттэрин нэһилиэнньэ биһирээтэ, онон бу хайысха кэскиллээҕин көрдөрдө. Кэлэр өттүгэр суоллаах-иистээх, астыыр салаа уонна племенной үлэ үчүгэйдик тэриллибит нэһилиэктэригэр үүккэ үлэлиир, оттон суола-ииһэ суох кытыы нэһилиэктэргэ уонна ыраах учаастактарга эккэ идэтийэн үлэлиир көдьүүстээх буолуоҕа. Ону учуоттаан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна ТХНЧИ өйөбүллэринэн тустаах бырагыраама оҥоһуллара ирдэнэр, – диэтэ норуот дьокутаата.

     Баарыгар эрэ «баһыыба» буолбут...  

Академик Амерханов атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, Саха Сиригэр  племенной үлэ үчүгэйдик тэриллибитин мээнэҕэ бэлиэтээбэтэх. 

Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай племенной сулууспатын сүрүн исписэлииһэ, бэтэринээр наукатын хандьыдаата Цырен Жаргалов кэпсээбитинэн, кинилэргэ 330 тыһ. ынах сүөһү, ол иһигэр 140 тыһ. ыанар ынах, 50 тыһ. сылгы, 138 тыһ. сибиинньэ, 284 тыһ. бараан, 506 тыһ. көтөр баар.    

Судаарыстыбаннай племенной сулууспа 12 сыллаах тохтобул кэнниттэн, 2019 сыллаахха эрэ сөргүтүллүбүт, тоҕус исписэлиистээх. 2020 сыллаахха иммуногенетика лабораторията тэриллибит. Үүт-эт хайысхалаах ынах сүөһүнү, сылгыны, сибиинньэни, мараалы уонна барааны үөрдээн иитиигэ 28 племенной репродуктор хаһаайыстыба баар.

Бүрээт төрүт сүөһүтэ этэ-үүтэ аҕыйаҕын буруйугар, 1960-с сыллартан саҕалаан имири эстибит. Ону сөргүтээри, учуонайдар 1917 сыллаах өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Монголияҕа күрээн тахсыбыт бүрээт дьонун сыдьааннарыттан 2014 сыллаахха сүүстэн тахса төрүт сүөһүнү атыылаһан (ол иннинэ Москубаҕа анаалыстатан, чахчы бүрээт боруодата буоларын быһаартарбыттар) аҕалбыттара күн бүгүн 388 сүөһү буолбут. Итини кэпсээн баран, ыалдьыт саха оҕуһун сиэмэтин бэрсэргэ көрдөстө.    

Даҕатан эттэххэ, кинилэр иллэрээ сыл төрүт сүөһүбүт аймаҕа диэннэр, Тываттан отут оҕуһу аҕалбыттара иһиллибитэ. Аны төрдө биир (тураан-монгол) диэн, саха оҕуһун сиэмэтин көрдөөтүлэр. Оччотугар төрүт сүөһүлэрин хаана  ыраас буолуута кэһиллэригэр тиийэр буоллаҕа... 

Муус хамсаата! 

Мунньах кыттыылаахтарын эҕэрдэлээн «Сылгы иитиитигэр НЧИ» ФСБТ дириэктэрэ Александр Зайцев тыл эттэ, «Сахаагроплем» СБТ салайааччыта, бэтэринээр наукатын хандьыдаата Алексей Жирков, «Саха сүөһүтэ» СХТ дириэктэрэ Александр Артемьев, ТХНЧИ учуонайа Григорий Мачахтыров тустаах үлэлэрин туһунан билиһиннэрдилэр. Ыйытыыга, кэпсэтиигэ улуустар зоотехниктара көхтөөхтүк кытыннылар, мунаарар боппуруостарыгар чопчу хоруйдары ыллылар.  

Сүөһүнү иитиигэ уонна племенной үлэҕэ департамент салайааччытын солбуйааччы, биология наукатын хандьыдаата Галина Осипова Саха Сиригэр Арассыыйаҕа селекцияланан, олохтоох усулуобуйаҕа ууһатыллыбыт симменталь сүөһү иитиллэрин, олору симменталь боруода сахалыы тиибин, атыннык эттэххэ, генопуонда боруодатын быһыытынан бигэргэттэрэргэ 2017 сылтан ТХНЧИ учуонайдара үлэлии сылдьалларын, быйыл бастакы докумуоннары хамыыһыйаҕа туттаралларын туһунан эттэ. Онуоха Харон Амерханов: «Ол хамыыһыйаҕа мин баарбын, боппуруоһу сөпкө быһаарарга кыһаллыахпыт», -- диэтэ.

 Симменталь боруода сахалыы тиибин бигэргэтии ситиһилиннэҕинэ, биһиэхэ сымнаҕас килиимэттээх эрэгийиэннэри кытары тэҥ ирдэбил туруоруллара тохтуо этэ, билигин итинтэн сылтаан үгүс хаһаайыстыба федеральнай субсидияттан матан олорор.

Раиса СИБИРЯКОВА