Тыа хаһаайыстыбата

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов ааһан эрэр сыл түмүктэрин туһунан маннык билиһиннэрэр:

Бары салааҕа эбиллии

– Билигин сыыппаралар түмүллэ, чопчулана сылдьаллар эрээри, барыллааһын түмүк таһаарылынна. Барыта 26,3 млрд. солк. сууммалаах тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата оҥоһулунна. Идэһэни дьаһайбыт кэнниттэн ахсаан чопчуланан, күн бүгүн 180,9 тыһ. ынах сүөһү, ол иһигэр 73,5 тыһ. ыанар ынах кыстатыллан турар. Бу былырыыҥҥы сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, 1,9 %-ынан элбэх. Маны сэргэ 184,3 тыһ. (+0,8 %) сылгы, 159,2 тыһ. (+1,1 %) таба, 18,3 тыһ. сибиинньэ, 904,8 тыһ. (+5,2 %) көтөр баар. Баалабайынан 162 тыһ. т үүт ыанна, тыыннаах ыйааһынынан 37,3 тыһ. т (+0,9 %) сүөһү-сылгы уонна көтөр этэ, 140,8 мөл. устуука (+5,1 %) сымыыт ылылынна.

«Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката» ААУо, «Сайсары» АУо (Нерюнгритааҕы көтөр фабриката), «Новай сопхуос» АУо нэһилиэнньэҕэ 76 тыһ. кууруссаны, «Хатастааҕы сибиинньэ комбината» ХЭУо уонна «Сибирь» ПТБХ 3,8 тыһ. сибиинньэ оҕотун атыылаатылар, ити ааспыт сылга тэҥнээтэххэ, туһааннааҕынан 17,6 %-ынан уонна 5,3 %-ынан элбэх. Хотугу уонна Арктика улуустарыгар 7 тыһ. т социальнай суолталаах табаары илдьэр сорудах түһэриллибитэ 143 % толорулунна: 454 т араас ас-үөл, 716 т хортуоппуй уонна оҕуруот аһа тиэрдилиннэ, хотуттан 910 т балык аҕалылынна.

Племенной үлэ чэрчитинэн

Оҥоһуллар бородууксуйаны үрдэтиигэ боруоданы тупсарыы үлэтэ улахан оруоллаах. Племенной ыччат сүөһүнү атыылаһыыга 128,2 мөл. солк., ол иһигэр федеральнай бүддьүөттэн 117,9 мөл., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 10,3 мөл. солк. көрүллэн, 730 ыччат сылгы, 237 ынах сүөһү уонна 25 сибииинньэ атыылаһылынна. Ол иһигэр «Тыымпы» кэпэрэтиип (Бүлүү) Красноярскайтан 50 кыһыл эриэн боруода тыһаҕаһы, «Батамайдааҕы» ХЭУо (Ленскэй) Архангельскай уобаластан 100 холмогор тыһаҕаһы, «Покровскайдааҕы кыылы иитэр хаһаайыстыба» ХЭУо Татарстантан 400 кииһи аҕаллылар.

«Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтэ Ньурба улууһун Аканатыгар баар салаатыгар типовой сайылыгы уонна кыстык хотону, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Сыымахтааҕы салаатыгар 100 ынахха анаммыт комплексы тутунна.

Бааһынайдар бырагыраамаларынан

Федеральнай бырагыраамаларга тирэҕирэннэр, бааһынай хаһаайыстыбалар базаларын хаҥаталлар, ол түмүгэр тыа хаһаайыстыбатын баалабай бородууксуйатын 25 %-ын оҥороллор, соҕотуопкаланар үүт 40 %-ын туттараллар.

«Агростартап» бырагырааматынан 38 саҥа саҕалыыр бааһынай холбоон, 127,5 мөл. солк., хайысхаларынан тутулуктанан, 5,7 мөл. солк. харчыга тиийэ субсидияны ыллылар. Грант ылбыттар кэккэлэригэр 16 киһи ынах сүөһүнү, 11 киһи сылгыны, 5 киһи көтөрү, биир киһи табаны иитиигэ, үс киһи сиртэн үүнээйини ылыыга, биир киһи балык салаатыгар үлэлииллэр. Дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыы бырагырааматынан 19 бааһынай хаһаайыстыбата барыта холбоон 176,6 мөл. солк. суумалаах граны ыллылар.

Хомуур уонна оттооһун

Сайын уот кураан сатыылаан уонна ойуур баһаардара тураннар, ыһыыга-хомуурга уонна уустук балаһыанньа үөскээбитэ. Сааскы ыһыы 46,7 тыһ. гектар бааһынаҕа, ол иһигэр бурдук 10,6 тыһ. гектарга, сүөһү сиир култуурата 28,2 тыһ. гектарга ыһыллыбыта, хортуоппуй 6,6 тыһ. гектарга, оҕуруот аһа 1,3 тыһ. гектарга олордуллубута. Күһүн 9,7 тыһ. гектартан 10,3 тыһ. т туораахтаах култуура, гектартан ортотунан 10,5 сэнтиниэр үүнүү итиэннэ 58,6 тыһ. туонна хортуоппуй, 25,2 тыһ. т оҕуруот аһа хомуллубута.

Курааннаабыт улуустар мобильнай биригээдэлэри тэрийэн, үрэхтэр бастарынан, ыраах учаастактарынан көһөн, сорохтор Амур сиригэр тиийэн оттоотулар. Ол түмүгэр, былааннаах от 86 %-а хааччылынна, сиилэһи уонна сенаһы бэлэмнээһин сорудаҕа 70-80 % толорулунна. Инньэ гынан, кыстыкка 394 тыһ. т оттоох, 23,5 тыһ. т сиилэстээх, 11,4 тыһ. т сенажтаах киирдибит. Кыстык этэҥҥэ баран иһэр, оту тиэйии-таһыы үлэтэ күһүн эрдэттэн саҕаламмыта.

Саҥалыы сэбилэнии, кэлим сайдыы

Бэһис сылын үлэлиир «Сүөһү аһылыгын оҥоруу» хос бырагырааманан өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна олохтоох бүддьүөттэртэн 200 мөл. солк. көрүлүннэ. Бу бырагыраамаҕа бастаан тоҕус улуус кыттыбыт буоллаҕына, быйыл 16 улуус үлэлээтэ – алта сиилэс траншеята, тоҕус оту харайар ыскылаат оҥоһулунна, 259 км бүтэй тутулунна, 533 гектар быраҕыллыбыт бааһына сөргүтүлүннэ, 70 тиэхиньикэ уонна холбонор тэрил атыылаһылынна. Александр Фомин (Амма, Сэргэ Бэс) 500 т хортуоппуйу харайар ыскылааты тутунна, «Якутоптторг» АУо 2,5 тыһ. т хортуоппуйу харайар ыскылаатын саҥардыы иккис түһүмэҕин бүтэрдэ, «Саюри» ХЭУо сылы эргиччи үлэлиир 1,2 гектардаах тэпилииссэтин үһүс уочаратын иккис түһүмэҕин түмүктээтэ.

Быйыл 1,49 тыһ гектар быраҕыллыбыт бааһына сөргүтүлүннэ, 11,4 тыһ гектар сир нүөлсүтүлүннэ, 5 тыһ. гектар сир уута түһэрилиннэ. Ньурбаҕа «Суптурҕан» шлюз-регулятор хапытаалынай өрөмүөнэ, «Өлүөнэ-Туора Күөл» уу ситимин ыстаансыйатын өрөмүөнүн бастакы түһүмэҕэ бүттэ. Инвестбырагыраама чэрчитинэн, Хорообут нүөлсүтэр ситимин шлюз-регулятора сөргүтүлүннэ.

Астыыр-таҥастыыр салаа материальнай-тэхэньиичэскэй базатын бөҕөргөтүүгэ 44,8 мөл. солк. көрүллэн, «Амма», «Дүпсүн», «Чурапчы», «Якутнацпродукт» (Мэҥэ Хаҥалас), «Бөртө-Ас» (Хаҥалас), «Яна-Продукт» (Дьааҥы) кэпэрэтииптэр ким үүтү, ким эти астыыр технологическай тэриллэри атыыластылар. Кинилэр 14 саҥа үлэ миэстэтин таһаарар, оҥорон таһаарар бородууксуйаны батарыы таһымын 8 % улаатыннарар соруктаахтар.

«Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» бырагырааматынан, Чурапчы улууһун Килэҥкитигэр 90/25 миэстэлээх оскуола-саад үлэҕэ киллэрилиннэ, Хатылыга 32 учаастактаах «Сайдыы» түөлбэҕэ гаас, уу ситимэ тардылынна, манна 15 ыал дьиэ туттаары уһаайба ылла. Нам улууһугар былааннаммыт биэс эбийиэктэн түөрдэ үлэҕэ киирдэ. Ол курдук, Бөтүҥҥэ ФАП тутулунна, култуура дьиэтэ өрөмүөннэннэ, Модут Тумулугар икки олорор дьиэ тутулунна, Хамаҕаттаҕа кулууп өрөмүөннэннэ. Партизан нэһилиэгэр 50 дьиэ тутуллара былааннанар Мымах кыбаарталыгар 45 мөл. солк. көрүлүннэ. Хаҥалас улууһун Улахан Ааныгар 90 миэстэлээх детсаад аһылынна.

Сыыппара технологиятынан

Владимир Путин 2024 сылга диэри кэлим сыыппара технологиятыгар киирэр туһунан ыйааҕын олоххо киллэрии чэрчитинэн, Ил Дархан Айсен Николаев быйыл, атырдьах ыйын 19 күнүгэр бигэргэппит Сайдыы анал стратегиятын быһыытынан тэриллэр үлэҕэ биһиги көхтөөхтүк кыттабыт.

Үп-харчы өттүнэн чэбдигирдии бырагырааматынан үлэлиир хаһаайыстыбалар субсидия ыларга биэрэр сайаапкаларын көрөргө докумуон ис эргиирин автоматизацияламмыт тиһигэ киллэрилиннэ. Бу тиһик көдьүүстээҕэ көстөн, салгыы үлэлииргэ «Тыа хаһаайыстыбатын табаары оҥорооччу тус кэбиниэтэ» диэни арыйдыбыт. Онон хаһаайыстыбалар судаарыстыба өйөбүлүн ылааччылары талар куонкуруска сайаапканы Интернетинэн түһэриэхтэрэ итиэннэ докумуон хаамыытын көрө-билсэ олоруохтара. Куонкуруска кыайар түбэлтэлэригэр, Сөбүлэҥи түһэрсиигэ ЭЦП-ны (электроннай сыыппара илии баттааһынын) миэстэтиттэн ыытыахтара. Быйыл хаһаайыстыбалар чэбдигирдии субсидиятыгар киирсэллэригэр, тус кэбиниэти кытары ити тиһиги туһаммыттара табыгастааҕын бэлиэтээтилэр. Барыта 199 сайаапка киирбититтэн ЭЦП-нан 188 хаһаайыстыба Сөбүлэҥ түһэристэ.

Бухгалтерия учуотун, отчуотун «Облачнай» технология ситиминэн толоруу 2019 сылтан саҕаламмыта. Пилотнай бырайыак быһыытынан, бу тиһигинэн былырыын Амма улууһун 10 хаһаайыстыбата, быйыл Мэҥэ Хаҥалас уонна Бүлүү улуустарыттан 20 хаһаайыстыба үлэлээтилэр. Кэлэр сылтан улуус барыта бу тиһигинэн хабыллыаҕа.

Түмүккэ
Ити курдук төһө да үгүс уустуктардаах сыл буоллар, сүрүн көрдөрүүлэрбит куһаҕана суохтар, бары салааларынан эбиллии баар. Бу барыта өрөспүүбүлүкэ салалтатын, парламенын, судаарыстыбаннай уонна олохтоох былаас уорганнарын кытары биир санаанан үлэлээһин түмүгэр ситиһилиннэ. Билигин бу кирбиилэргэ тирэҕирэн, ону чиҥэтэр итиэннэ салгыы сайыннарар сорук турар.