Култуура

Бу тэрээһин ааптарын биир сүрүн сыала, норуодунай театрдарга көмөтө, өйөбүлэ – 100 тыһыынча солкуобайы уу харчынан бириэмийэтэ буолар. СӨ үтүөлээх суруналыыһа Н.Е.Егорова – Намылыны кытта кэпсэтиитигэр: «Мин тыаҕа үөскээбит уонна улааппыт буоламмын кэлин араас үлэҕэ эриллибит киһи нэһилиэк дьоно-сэргэтэ саха дьоно ханнык баҕарар тэрээһини судаарыстыбаҕа, салалтаҕа сэлээннээбэккэ, бэйэлэрэ көҕүлээн иилээ-саҕалаан ыыталларын», - диэн этэн турардаах. Онон кини бэйэтин өйүн-санаатын өркөнүн, билиитин-көрүүтүн дириҥин, салайар сатабылын, өр сылларга мунньуммут уопутунан дьоҥҥо сэргэҕэ көмөлөстөрбүн, тирэх, өйөбүл буолларбын диэн санаата бу күрэххэ чаҕылхайдык көстөр.

Биһиги Хатастар бу күрэҕи иккис сылын ыытабыт. Үйэ чиэппэриттэн ордук "Туску" култуурунай киинсалайааччыта  Людмила Михайловна Чепалова бу тэрээһиҥҥэ улахан болҕомтотун уурар. Былырыын, этэргэ дылы, олох чаһыы курдук чуолкайдык барбыта. Быйыл да биһиги, кини үлэтин салҕааччылар, тэрээһини бары өттүттэн көрдүбүт. Аан айаҕар алгыстаах алаадьынан көрсөртөн саҕалаан, биир да түгэни мүлчү түспэт курдук кыһалынныбыт.

Быйылгы тэрээһин кыттыылаахтара кимнээхтэрий?

Бастатан туран киэн тутта, сөҕө махтайа, махтана кэпсиир кэлэктииппит, Анаабыр улууһугар 1978 сылтан үлэлиир, Сааскылаах М.П.Решетникова аатынан норуот театра (өрөсүссүөр Андросова Зинаида Дмитриевна). Кинилэр бу бэһис төгүлүн ыытыллар тэрээһиҥҥэ иккис кэлиилэрэ. Бастакытын Аммаҕа кэлэннэр соһуппуттара да, үөрдүбүттэрэ да. Дьэ, санаан көрүҥ 2621 килэмиэтири сааскы халтараан суолунан чахчыта да баҕалаах дьон кэлэллэрэ мөккүөр буолбатах.

Бүлүү улууһун Чочутуттан С.Иванов – Чочу Сэмэнэ аатынан норуот театра (өрөсүссүөр Дмитриева Нюргуна Захаровна) быйыл аан маҥнайгы кыттыылара буолла.

Мэхээлэ Дьөгүөрэп аатынан сынньалаҥ киинин Бэрдьигэстээхтээҕи норуот театра (өрөсүссүөр Мартынова Елизавета Иевна) иккиһин кытынна, «Сыккыс» норуот театра Аллараа Бэстээхтэн (өрөсүссүөр Мария Сергеевна Владимирова) уонна Хатастааҕы норуот театра (өрөсүссүөр Семенова Евдокия Ефимовна) икки бөлөҕүнэн кытынна.

Бу күрэх биир уратыта бирииһи биэрээччи – айымньы ааптара түмүгү таһаарыыга оруола суох… Түмүгү дьүүлүүр сүбэ таһаарар, кыайыылааҕы быһаарар. Бу түгэни Дмитрий Федосеевич маннык быһаарар: «Мин суруйбутум – туһунан айымньы, онтон өрөсүссүөрдэр туруоруулара – эмиэ туһунан айымньы». Омос көрдөххө, бириэмийэ хаһаайынын санаата суох тиксэрэ хайдах эрэ курдук. Ол эрээри, кини ити курдук анал үөрэхтээх дьоҥҥо убаастабылын биллэриитэ, кинилэр көрүүлэрин билиниитэ, киһи быһыытынан үтүө хаачыстыбата, үрдүк култуурата буолр. Ол киниэхэ ытыктабылы, убаастабылы дириҥэтэр, киэн тутуннарар.

Быйылгы күрэх уратыта

Быйылгы күрэх «Гибернация» диэн айымньыга олоҕурда. Манна даҕатан эттэххэ, Миитэрэй Наумов айымньылара баһыйар үгүс өттө олоххо баарга олоҕураллар. Хаһан да буоларын курдук, тиэмэтэ халлаантан кэлбэтэх - Нобелевскай бириэмийэ лауреата, учуонай Угаров Гавриил Спиридонович «Гипобиология» диэн үлэтигэр баар эбит.

Театрдар бары да ох курдук оҥостон, бэлэмнэнэн, бэйэлэрин көрүүлэрин көрөөччүгэ тиэрдэрдии сыал-сорук туруорунан кэлбиттэр. Ол эрэн, саха дьонун сиэринэн, бары сэмэйдэр. Били туох сонун диэтэххэ ээ, суох, улахан сонун суох диэн баран бүппэт сэһэн курдук бары: “Ээ, бэлэммит үчүгэйэ суох, дьэ, хайдах буолар дэһэллэр”.

Анаабырдар ынах сүөһү быһыытын – майгытын наһаа үчүгэйдик билбэт эбиппит дэһэллэр, Чочулар бу ыраах айаҥҥа саҥа кэллибит, урукку өттүгэр элбэх күрэххэ кыттыбатахпыт диэн саллаллар. Оттон Бэрдьигэстээх театрыгар бу испэктээк этэргэ дылы «через тернии к звездам» диэбит курдук төрөөбүт, күн сирин көрбүт.

Ыарыы-дьаҥ да мэһэйдээбит, айаннарыгар тиэхиньикэлэрэ да моһуоктаабыт. Ол да буоллар, саха ньоҕой, ылсыбытын ыһыктыбат, туппутун бырахпат диэн мээнэҕэ эппэттэр. Онон тиийэн-тиксэн кэлэннэр олох бэркэ кытыннылар.

Бэстээхтэр саҕалаатылар. Эдэр уолаттар итэҕэтиилээхтик оонньообуттара -  саха дьоно сүөһү көрүүтүгэр хас эмит үйэлэр тухары үөрүйэхпит диэн санааны үөскэтэр. Биир бэйэм ити оонньообут уолаттар күн бүгүн сүөһү көрө сылдьалларын 100 бырыһыан саарбахтыыбын. Онон бу испэктээккэ өрөсүссүөр сыалы-соругу бэркэ таба-тайанан туруорбут. Дьэ, ити курдук, сыыйа итийэн-кутуйан, өссө иһирдьэ киирэн истибит.

Хас биирдии туруоруу – сонуннук көһүннэ

Биир айымньыны алтата көрдүбүт да, сырыы ахсын хал буолбакка саҥаттан саҥа, сонунтан сонун көстүүлэри, көрүүлэри көрөн бириэмэни билбэккэ хааллыбыт. Мин, биир бэйэм, саха норуота кырдьык да бу талааннаах, дьоҕурдаах, тулуурдаах, дьулуурдаах, олоххо тардыһыылаах дьоннордоох буолан, сайдыылаахпын диэччилэртэн саллыбакка, үүнүүлээхпин диэччилэртэн үтүрүллүбэккэ, киэбирэ быһыытыйбыттартан киэр анньыллыбакка аан дойду олоҕун кытта тэҥҥэ хаамсабыт диэн санаам өссө төгүл бөҕөргөөтө.

Хас биирдии театр сулустардаах, чаҕылхай уобарастардаах, табыллыбыт түгэннэрдээх. Манна театр өрөсүссүөрдэригэр дириҥ махталы тиэрдэбит. Кинилэр хас биирдии артыыһы ис кыаҕын арыйар, уһугунннарар ньымалары, сүбэлэри –сүргэлэри, албастары буланнар испэктээктэр турдахтара. Онон артыыстар тустарынан этэ да барбаппыт. Үлэ, дьиэ-кэргэн, атын да түбүк кэннэ күүс-сэниэ хомунан, баҕаран туран дьарыктанан, өрөсүссүөр салайарыгар бэринэн, ол эрэн наадалаах түгэҥҥэ бэйэ көрүүтүн киллэрэн, бэйэ сыһыанын биллэрэн театральнай искусство нөҥүө дьону-сэргэни иитиигэ-үөрэтиигэ, олох сүрүн өйдөбүллэрин тиэрдиигэ үтүөлэрэ үрдүк.

Артыыстар уопут атастастылар

Быйылгы тэрээһиммит үөрүүлээх сонунунан, Томпо улууһун Кириэс – Халдьаайытыттан кулууп дириэктэрэ Альбина Баланова исписэлииһин кытары, Сунтаардааҕы норуот театрын дириэктэрэ Екатерина Григорьева анаан-минээн кэлэннэр сарсыардаттан киэһээҥҥигэ диэри сырыттылар, көрдүлэр-иһиттилэр, суруннулар, маастар кылааска дьарыктаннылар. Ол аата географиябыт кэҥээтэ.

Сынньалаҥҥа, испэктээктэр быыстарыгар артыыстары кытта кэпсэппиппитигэр, бары тэрээһин таһыма үрдүгүн бэлиэтээн, тоһоҕолоон этэн туран махталлара улахан. Киириэхпититтэн алаадьы дыргыл сыта, аны эйигин эрэ кэтэһэн турбут дьон курдук үөрэ-көтө көрсүһүүлэрэ, ыксаабыт да киһини уоскуттугут, бэйэҕэ эрэли үөскэттигит дэһэллэр. Биирдии театр бэйэтэ түһэр анал киэҥ-куоҥ хос биэрэҥҥит олох абыранныбыт, аны маастар кылааска сылдьаммыт билиибитин-көрүүбүтүн хаҥаттыбыт, сатабылбытын чочуйдубут диэн үөрүүлэрэ үрдүк. Аны бу улуу дьоммутун Дмитрий Федосеевиһы, Гаврил Спиридоновиһы кытта субу курдук тутан туран илии тутан дорооболоһон, куустуһан туран хаартыскаҕа түһүөм диэн санаабатаҕым даҕаны буоллаҕа диэн этэллэр. Улуу дьоммут диэн ити мин тылым буолбатах, ити норуот (артыыстар, көрөөччүлэр) сыанабыла.

Дьүүллүүр сүбэ сүбэлэһэр, ырытыһар кэмигэр Дьокуускайдааҕы А.Д.Макарова аатынан култуура уонна искусство колледжын уһуйааччыта Феофанова Оксана Артуровна «Театр без границ» диэн киэҥ ис хоһоонноох, араас элбэх ньыманы көрдөрөр, субу тутуһан туран хамсаан-имсээн көрдөрөр маастар кылааһы ыытта.

Дьүүллүүр сүбэ үрдүк таһымнаах

Дьүүллүүр сүбэ састааба олус үрдүк таһымнаах. Кинилэри кытары билиһиннэрэрбин көҥүллээн.

РФ театральнай диэйэтэлэрин сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ култууратын туйгуна, Үүнэр көлүөнэ театрын кылаабынай өрөсүссүөрэ – Александр Васильевич Титигиров.

РФ театральнай диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Геокультурнай сайдыы институтун сүрүннүүр методиһа Адамова Саргылана Саввична – Алтан Кыыс.

СӨ норуот айымньытын дьиэтин норуот айымньытын отделын сэбиэдиссэйэ – Захаров Алексей Константинович.

Бастыҥнар ааттаннылар!

Бастыҥ сценография – Хатас театра

Бастыҥ көстүүм – Хатас театра

Бастыҥ музыкальнай киэргэтии – Хатас театра

Бастыҥ эр киһи оруола – Хатас театра – Владимир Петров

Бэстибээл эрэлэ – Чочу Бүлүү

Бастыҥ актердар састааптара – Бэрдьигэстээх, Горнай улууһа

Бастыҥ дьахтар оруола (сүрүн) – Сааскылаах, Анаабыр улууһа – Мила Андросова (Сергеева)

Бастыҥ дьахтар оруола – Бэрдьигэстээх, Горнай - Варвара Саввина

Бастыҥ дьахтар оруола (2 былаан) – Бэрдьигэстээх, Горнай улууһа - Светлана Обутова

Бастыҥ эр киһи оруола (2 былаан) – Чочу, Бүлүү улууһа - Рудольф Томскай

Петровтар династияларын анал бирииһэ – Хатас норуот театрын өрөсүссүөрэ Семенова Евдокия Ефимовна.

Дьэ уонна сүрүн 100 000 солкуобайдаах кылаан кыайыылаах – Аллараа Бэстээх, Мэҥэ Хаҥалас.

Манна даҕатан, киэн туттан эттэххэ, «Бастыҥ оруол” диэн анал ааты ылбыт Мила Андросова Хатас орто оскуолатын бүтэрбитэ. Ийэтэ, аҕата Мария, Филипп Сергеевтар уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттыылаахтара, Хатас олохтоохторо.

Күрэх тэрээһинин чэрчитинэн биирдии өрөсүссүөргэ анал суруктаах – бичиктээх сувенир куруусканы, хаартыскаҕа түһэргэ аналлаах банеры Хатастааҕы норуодунай театр кэлэктиибэ уйунна. Суругун – бичигин, полиграфиятын, видео-фото, анализтыыр матырыйааллары оҥоруу, сценаны, уоту – күөһү, дьиэни-уоту, тупсаҕай усулуобуйаны, аһы-үөлү, куйаар нөҥүө быһа биэриини «Тускул» култуурунай киин бэлэмнээтэ.

Дьон санаата өрө тахсыбыт

Түгэнинэн туһанан, кэлбит дьон – сэргэ Г.Угаарап кыраадыһын, тымтыгын атыыластылар. Күрэх кэннэ Д.Ф.Наумов бэлиэтээһиннэриттэн быһа тардан этэр буоллахха:

Быйылгы тэрээһин хайдах эрэ ис иһиттэн холку ыраас тыыннаах, сахалыы наҕыл-холку эрээри, туппут тэтимин ыһыктыбакка киэһэ сөпкө бүттэ. Ырытыһыыга, кэпсэтиигэ ким да ханна да баран хаалбакка, толору састаабынан анал үөрэхтээх, уопуттаах да дьону иһиттилэр, бэйэ-бэйэлэрин кытта тото-хана кэпсэттилэр. Эһиилги тэрээһиҥҥэ Амма улууһун Сулҕаччытыгар бу курдук сиэттиспитинэн тиийиэхтэрэ диэн эрэл санаа улаатта.

Түмүкпэр бу тэрээһинтэн дьоммут-сэргэбит үөрэн-көтөн баралларыгар төһүү күүс буолбут Хатас норуот театрын артыыстарыгар, Маалгын түөлбэ, Алгыс бэтэрээннэр кулууптарын салайааччытыгар Александра Ефимоваҕа, Петровтар динаситияларыгар дириҥ махталбытын тириэрдэбит.

Этэҥҥэ буол күндү убаастабыллаах, ытыктабыллаах Дмитрий Федосеевич.

Наталья Руфова, Хатас.