Култуура

Түмүгү таһаарарга улуус бибилэтиэкэлэрэ  кыһаҕа тахсар Саха Сирин норуоттарын тылларынан уус-уран, оҕоҕо аналлаах уонна кыраайы үөрэтэр, өрөспүүбүлүкэ бэлиэ, үбүлүөйдээх дааталарыгар анаммыт араас кинигэни төһө  ылаллара, ааҕааччылар маҕаһыыннартан уонна биирдиилээн кинигэ тарҕатар дьонтон кинигэни атыылаһаллара, улуустар төһө кинигэни сакаастаан бэчээттииллэрэ, үөрэх кинигэтинэн оскуолалары хааччыйыылара барыта ааҕыллан, уопсай түмүк таһаарыллар. Онуоха нэһилиэнньэ ахсаана, улуус хас биирдии киһитигэр кинигэ тиксиитин бырыһыана хайаан да учуоттанар.  Ааспыт сыл түмүгүнэн, «Саамай ааҕар улууһунан» Мэҥэ Хаҥалас буолла.

«Айар» кыһа  сахалыы тылынан тахсар олохтоох литэрэтиирэ 80% кэриҥин оҥорон таһаарар. Ааспыт сылга 23 улуус бибилэтиэкэлэрэ «Айартан» кинигэни атыылаһан пуондаларын хаҥатыммыттара. Бастыҥнар кэккэлэригэр Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан, Ньурба, Бүлүү, Таатта улуустара киирдилэр. Оттон ордук хоту улуустар бибилэтиэкэлэрэ сахалыы кинигэнэн хааччыллыылара мөлтөх. Ол биир суол биричиинэтинэн, таһаҕаһы тиэрдии уустуктарынан, айан суола ыараханынан быһаарыахха сөп, ол эрээри, сөбүгэр үбүлэнии баар буоллаҕына – ити кыаллар боппуруос.

Билигин бибилэтиэкэлэр үбүлэниилэрэ улуус дьаһалтатын баһылыгын, улуус дьокутааттарын быһаарыыларыттан быһаччы тутулуктаах. Оттон хас баһылык эрэ барыта дьоҥҥо ааҕыы суолтатын өйдүүр диэҕи, сорох улуустарга бибилэтиэкэҕэ көрүллэр үп-харчы кэрэгэйэ толкуйдатар...

Аны бибилэтиэкэлэр көрүллүбүт үптэн олохтоох литератураны ылыылара 3,5% тэҥнэһэр. Онон бибилэтиэкэ ааҕааччылара Сахабыт Сирин суруйааччыларын айымньыларын, оҕоҕо аналлаах араас биллэрэр-үөрэтэр кинигэлэри, биһиги баай култуурабытын, үгэспитин кэпсиир, о.д.а. кинигэлэри билсибэттэригэр, аахпаттарыгар тиийэллэр.

“Айар” кыһа сылга 300-чэкэ араас хабааннаах кинигэни таһаарар. Бу кинигэлэр ааҕааччыларын буллун диэн Дьокуускайга, улуустарга баар фирменнэй маҕаһыыннар уонна биирдиилээн атыылыыр дьон нөҥүө тарҕатыллар, ол эрээри, биирдиилээн ааҕааччы үгүс кинигэни ылар кыаҕа суоҕа биллэр - манна бибилэтиэкэлэр төһүү күүс буолуохтаахтара мэлдьэх буолбат.

Кэлиҥҥи сылларга өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр эмиэ кинигэни тарҕатабыт. 2021-2022 сылларга 20824 кинигэни ыыттыбыт. Саха Сирин тас өттүттэн үлэлэһэр бибилэтиэкэ сылын ахсын эбиллэн иһэр, ол курдук, ааспыт сылга 16 бибилэтиэкэ араас кинигэлэрбитин сакаастаан ылла. Киин куораттар бибилэтиэкэлэрэ сакаастаан атыылаһалларын таһынан, маҕаһыыннарга, интэриниэт-маҕаһыыннарга туттараллар. Ааспыт сылга бибилэтиэкэлэр нөҥүө 2843, маҕаһыыннарынан 4596 кинигэни сакаастан ыллылар. Манна Н.Н. Муравьев-Амурскай аатынан Амур уобалаһын бибилэтиэкэтэ икки кэлиҥҥи сылга уопсайа 4900 кинигэни атыыласпытын үтүө холобур быһыытынан ахтыахха сөп. Ону таһынан бэйэбит араас кинигэ быыстапкаларыгар кыттан атыыны тэрийэ сатыыбыт эрээри, кэлии-барыы ороскуота улахан буолан, элбэх быыстапкаларга кыттыбакка хаалабыт.

Ааспыт сылга ураты түгэн буолан турар, Ийэ тыл уонна сурук-бичик дэкээдэтин  чэрчитинэн национальнай эрэгийиэннэргэ, уопсайынан, Арассыыйа эрэгийиэннэригэр бастакынан «Ayarbook» диэн мобильнай сыһыарыы оҥорон таһаарбыппыт. Манна электроннай кинигэлэри ааҕыахха, аудио-кинигэлэри истиэххэ сөп. Билигин, хомойуох иһин, сааҥсыйалар биллэриллэннэр, «базовай, премиум, стандарт» диэн сурутуу көрүҥнэрэ үлэлээбэттэр, ол гынан баран, 300-чэ босхо кинигэ бу сыһыарыыга баар. Сыһыарыы сурутааччылара күн-түүн элбииллэрэ  үөрдэр, үгэс буолбут кумааҕы кинигэни сэргэ сахалыы электроннай кинигэни дьон-сэргэ балачча ааҕар буолбутун туоһулуур.

Уопсайынан, кэлиҥҥи сылларга кинигэ эйгэтигэр кэккэ ситиһиилэр бааллар. Ону ахтан аастахха, Саха Сирэ 2020 сыл бүтэһигэр «Арассыыйаҕа саамай ааҕар эрэгийиэн» үрдүк ааты ылбыта. 2021 сыллаахха өссө эбии ситиһиилэнэн, Саха Сирэ «Ааҕыы уонна кинигэ территориятынан» биллэриллибитэ. Дьэ, бу чахчы сөҕүмэр ситиһиилэр. Маннык куонкурус быйыл Арассыыйаҕа ахсыс төгүлүн ыытылынна. Ол гынан баран, биир да национальнай эрэгийиэн Арассыыйа үрдүнэн «Саамай ааҕар эрэгийиэн» аатын күн бүгүҥҥэ диэри ыла илик.

Саха Сирин кинигэтин кыһата 2021 сыллаахха  Арассыыйаҕа кинигэ эйгэтигэр саамай сүрүн наҕарааданы, Арассыыйа кинигэтин «Оскарын», национальнай өрөспүүбүлүкэлэртэн эмиэ бастакынан ылары ситиһэн турар. Аны, бу адьас соторутааҕыта, саха дьоно бары  киэн туттар Мандар Ууспут кинигэтэ – «Саха ойуута-бичигэ» – Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин сылларынан биллэриллибит куонкуруска анаан хас эмэ сүүһүнэн тахсыбыт кинигэлэртэн кыайан, биэс бастыҥнар истэригэр киирэн, кыһыл көмүс дипломнунан наҕараадаланна. Бу үрдүк ситиһиилэргэ өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан саҕалаан, хас биирдии ааҕааччыга, бибилэтиэкэҕэ тиийэ бары кыттыгастаахпыт.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков национальнай литэрэтиирэ баар буолуохтаах, сахалыы кинигэ тахса туруохтаах, национальнай култуура, өй-санаа тарҕаныахтаах, ийэ тылбыт сүтүө суохтаах диэн сүрдээх күүстээх үлэни ыыталлар, тус болҕомтолорун уураллар. Ол курдук, Арассыыйа 90-ча эрэгийэниттэн Саха Сирэ кинигэни таһаарыытын ахсаанынан, тираһынан 12-с миэстэҕэ сылдьар. Оттон киһиэхэ (дууһаҕа) тиксэр ахсаанынан инники күөҥҥэ турар. Онно суруйааччылар, ааптардар, бибилэтиэкэрдэр, кинигэ тарҕатааччылар, ааҕааччылар, кинигэ эйгэтигэр үлэлиир дьон, бука бары, кыттыгастаахтар.

Саха Сирин улуустарын инники өттүгэр, «Саамай ааҕар улуус» ааты ыла сылдьыбыт Ньурба, Амма, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас улуустара ситиспит чыпчаалларыгар дьулуһуҥ, баһылыктары нэһилиэнньэни  олохтоох ааҕар, олоххо-дьаһахха  туһалаах кинигэлэринэн бибилэтиэкэ нөҥүө хааччыйар кыаҕы биэриҥ диэн ыҥырабыт!