Все новости

Ыһыаҕы аан бастаан ким тэрийэн ыыппытын туһунан араас этиилэр бааллар. Бастаан ыһыаҕы Үрүҥ Айыы Тойон орто кыыһа Кыыс Айыы, уйгу-быйаҥ үксээтин диэн тэрийбит. Оттон былыргы сэһэннэргэ сурулларынан ыһыаҕы маҥнай Эллэй ойоҕунуун Сыппайдыын ыспыттар, эбэтэр кини уола Лабаҥха ойуун ыспыт. Сахалар хайдах ыһыахтыылларын туһунан үгүс матырыйааллары XVIII-XIX үйэлэргэ биһиги дойдубутугар кэлэ сылдьыбыт айанньыттар, политсыылынайдар Я.И. Линденау, Р.К. Маак, И.А. Худяков, В.Л. Серошевскай уо.д.а бэлиэтээбиттэр. Ону таһынан саха чинчийээччилэрэ А.А. Саввин уонна С.И. Боло сахалар хайдах ыһыахтыылларын туһунан суруйан хаалларбыттар.

Кинилэр бары ыһыах анал кэмҥэ уонна анал сиргэ оҥоһулларын, саха дьоно ааттарын-суолларын киэҥ сиргэ ыытаарылар, улахан ыһыахтары тэрийэллэр диэн эппиттэр. Ол курдук, ыһыах буоларын тэрийэр киһи — биллэр кинээс, дьоҥҥо-сэргэҕэ биир сыл иннинэ иһитиннэрэр эбит. Ханнык айыы ойууна (кэлиҥҥи кэмҥэ алгысчыт), ханнык бөҕөс тустарын, ханнык ат сүүрэрин сурах ыытан ыһыаҕар үгүс киһи кэлэрэ үһү.

Иккис Камчатскай экспедиция кыттыылаахтара И.Г. Гмелин уонна Г.Ф. Миллер, саха дьоно ыһыахха күнү көрсөллөрүн сиһилии суруйбуттарын, историк, этнограф Г.В. Ксенофонтов «Ыһыах» диэн үлэтигэр немец тылыттан нууччалыы тылбаастаан хаалларбыт. Бу матырыйаалтан көрдөххө, экспедиция дьоно 1736 с. ыам ыйын 30 күнүгэр Дьокуускайтан 14 км тэйиччи сиргэ биир кинээс ыһыах ыспытыгар сылдьыбыттар.

Тойон ураһатыгар үөһээ үрдүк айыыларга сүгүрүйэн, үрүҥ ойуун алгыс тылын этэн күнү көрсүбүт. Кинилэр, саха дьоно күҥҥэ сүгүрүйэн илиилэрин өрө ууналларын, тус-туспа бэлиэтээбиттэр. Ол курдук Г.Ф. Миллер эппит: «По окончании этой церемонии все присутствующие кричат «Уруй!» и руками к лицу своему махали», оттон И.Г. Гмелин: «При этом свои руки двигали перед лицом», — диэбиттэр. Ол аата сахалар 275 сыл анараа өттүгэр итэҕэллэрэ күүстээх буолан, күнтэн күүс-уох ылаллар эбит.

Саха биллиилээх фольклориһа А.А. Саввин архыыпка баар матырыйаалыгар Ыһыахха, Ынахсыт тардыытыгар, алгысчыт алгыс этэригэр илиитин өрө уунан баран, бэйэтигэр аҕалан түөһүгэр тутан иҥэринэр диэн суруйбут. Бу «уруйдаан ылыы» диэн ааттанар эбит.

Ол аата биһиги өбүгэлэрбит ыһыах күн, сарсыарда эрдэ илиилэрин үөһэ уунан, күнү көрсөр сиэри-туому толороллор эбит. Бу кыһалҕалаах кыһыны, сааһы этэҥҥэ туораан, күөххэ үктэммиттэрин үөрүүтүн бэлиэтэ буолар. Илиилэрин өрө уунан, үөһээ үрдүк айыылартан, сир-дойду, от-мас иччитэриттэн саҥа кэлэр дьылга оҕо-уруу, сүөһү-ас дэлэйэригэр көрдөһөллөр.

Билинни кэмҥэ биһиги, сахалар, итэҕэллээх, культуралаах эрэ буоллахпытына, атын омуктар ытыктыы көрүөхтэрэ. Ол иһин ыһыахха алгыс этэн, үөһээ үрдүк айыыларга сүгүрүйэн, быйаҥы, дьолу-соргуну көрдөһөн, кымыһы ыһабыт. Урукку кэмҥэ ыһыаҕы үрүҥ ойуун салайан ыытар эбит буоллаҕына, билигин алгысчыт ыытар.

Ыһыахха сиэмэх (хара) ойууттар сылдьаллара уонна ыттар бааллара көҥүллэммэт. Тоҕо диэтэххэ, хара ойууттар үс дойдунан сылдьар буолан, араас абааһылары кытта кыттыһаллар, кинилэр ыарахан тыыннаахтар. Оттон ыттар ыһыах түһүлгэтин киртитиэхтэрин сөп, тоҕо диэтэххэ ыт кутуругар абааһы сөрүөстэр, ол иһин ыһыахха кини сылдьарын боболлор. Тоҕо диэтэххэ, түһүлгэҕэ абааһыны, куһаҕан тыыны батыһыннаран киллэрэн, алгыһы тохторуохтара дии саныыллара. Оччоҕо алгыс иччилэргэ, айыыларга тиийбэт. Ыһыахха бастаан алгыс этэн, сиэр-туом толоруллар, кымыс иһиитэ барар, ол кэнниттэн оонньуу, көр-нар тэриллэр. Онно киирэллэр: оһуохай, оҕунан сыал ытыы, тустуу, таас көтөҕүүтэ, ат сүүрдүүтэ.

Өссө А.А. Саввин сахаларга «былыргылыы ыһыах» баарын эппит. Ол сайын, күөх от сиппитин кэннэ, нэһилиэгинэн эбэтэр аҕа ууһа, улахан баай дьон ыһыахтыыллар эбит. Ыһыах анала — сылгы төрүөҕэ элбээтин диэн Дьөһөгөй Айыыттан көрдөһөн оҥороллор эбит. Улахан ыһыахха тыһыынчанан киһи мустар, түһүлгэҕэ дьахтар туһунан, эр дьон туһунан олороллор. Эрдэттэн кымыс мунньан бэлэмнииллэр.

Былыр Дьөһөгөй Айыытын алгыыр анал киһи баар буолар эбит. Ол алгыыр киһи былыргылыы дьахтар саҕынньаҕын уонна дьабака бэргэһэтин кэтэр. Алгыс кэнниттэн дьахталлар туһунан, эр дьон туһунан олорон кымыс иһэллэр.

Политсыылынай И.А. Худяков бэлиэтииринэн, ыһыахха элбэх ойуун кыттыыны ылар эбит. Хас биирдиилэрэ 7 ыраас кыыс, 9 ыраас уол арыалдьыттаах буолаллар. Кинилэр маҥан сылгы тириититтэн тигиллибит таҥас кэтэллэр. Ыһыахха ким да кимиэхэ да кыыһырыа, кыйаханыа, улаханнык саҥарыа суохтаах, барыта сэрэнэн оргууй оҥоһуллуохтаах.

Улуустарынан ыһыах ыытыллара уратылааҕын фольклорист Г.У. Эргис ыйбыт. Чинчийээччи бэлиэтииринэн киин улуустарга ыһыах дьиэ иһигэр оһох иннигэр ыытыллар, оттон Лена хаҥас өттүгэр сытар улуустарга таһырдьа — аһаҕас халлаан анныгар — ыытыллар эбит.

Ыһыах ханнык кэмҥэ ыытылларын туһунан араас бэлиэтээһнннэр бааллар. Ол курдук В.Е. Васильев суруйарынан, ыһыаҕы сайыны быһа ыһаллар эбит, ол аата отут хонук устата диэн. Сүрүн ис хоһооно — дьыл уонна олох эргиирдэрэ тэҥник дьүөрэлэһиитэ, киһи уонна айылҕа биир ситимнээхтэрэ буолар. Бу итэҕэлтэн үөскээн тахсыбыт. Онтон чинчийээччи Сэһэн Боло суруйарынан, хотугу сахаларга айыы ойууна сылгы ыһыаҕын тоҕус төгүл ыһара үһү.

Аныгы кэмҥэ саха маҥнайгы Президенэ М.Е. Николаев, ыһыаҕы национальнай бырааһынньыгынан ааҕан, биһиги бэс ыйын 21-22 күннэригэр, күн уһаан турар кэмигэр, тэрийэр буоллубут. Билигин ыһыаҕы үөрэтэр чинчийээччилэринэн Е.Н. Романованы, К.Д. Уткины, В.Е. Васильевы ааттыахха сөп.