Общество

«Норуот култууратынан үөрэҕи саҥатытыы: Арассыыйа норуоттарын сиэрдээх сыаннастарыгар тирэҕирии -- үөрэххэ тус ситиһии бастыҥ усулуобуйата» блокка Елена Голомарева хотугу олохтоох норуоттар төрөөбүт тылларын үөрэтэр, харыстыыр кыһалҕаны көтөхтө.

- Төрөөбүт тылынан үөрэнии уонна төрөөбүт тылы үөрэтии быраабын хааччыйыыны Конституция «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр үөрэх туһунан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин хоту аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын төрөөбүт тылларын статуһун туһунан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин көс оскуолаларын тустарынан» сокуоннарынан мэктиэлиир. Бу сокуоннары СӨ парламена көҕүлээбитэ. Ол гынан баран, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар олорор сирдэригэр тыл балаһыанньата билигин даҕаны сүтэр-симэлийэр кутталлаах. Тылын, култууратын харыстаабат норуот чөл хаалбат, тыла суох – норуот суох.

Билигин тыллары харыстыыр уонна сайыннарар соҕотох ньымабыт -- орто оскуолаҕа предмет быһыытынан үөрэтии эрэ. Ыччат төрөөбүт тылын, култууратын үөрэтэригэр электроннай уонна дистанционнай көрүҥүнэн уһуйууну тобулуохха наада. Төрөппүттэргэ төрөөбүт тылы үөрэтии суолтатын өйдөтөр үлэ ыытыллыахтаах. Бэйэлэрэ саҥарбат буоллахтарына, оҕоттон ону ирдиир уустук.

РФ норуоттарын төрөөбүт тылларын федеральнай институтун дириэктэрэ Лариса Маршева тыл этэрин улаханнык сэҥээрэн иһиттим. Бу институт 60-с сылларга олохтоммута, билигин кини национальнай оскуолаларга тиһигин быспакка учуобунньуктары оҥорор научнай тэрилтэ буолар. Төрөөбүт тылынан үөрэх бырагыраамаларын, учуобунньуктары, интерактивнай уонна үөрэтэр босуобуйалары, тылдьыттары оҥорорбутугар биһигини өйүүргэ бэлэмнэриттэн үөрэбин. Билигин научнай каадырдар суох буоланнар, үгүс тылга научнай экспертиза оҥоһуллубат, квалификациялаах ааптардар тиийбэттэр. Бу кыһалҕалары быһаарарга киэҥ хабааннаах көрүү наада.

Биһиги соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар төрөөбүт тыллара: билиҥҥи туруктара уонна инники кэскиллэрэ» диэн тиэмэҕэ “төгүрүк остуолу” ыыппыппыт. Онно дьүкээгир, долган, эбээн, эбэҥки, чукча, старорусскай тылларын киэҥ туттууга киллэрии соруга ордук чорботуллубута. Тыллар ыстандаартарын олохтуур наадата ыйыллыбыта. Хотугу норуоттарга төрөөбүт тылынан кэпсэтэр эйгэ уонна учуобунньук суоҕар болҕомто ууруллубута. Саҥа ФГОС ирдэбилинэн төрөөбүт тылы үөрэтии чааһа кыччаабытын, учууталларга матырыйаалынай өйөбүл ирдэнэрин, оҕолору оскуола иннинэ төрөөбүт тылга үөрэтэр наадатын “төгүрүк остуол” кыттааччылара сүрүн кыһалҕа быһыытынан бэлиэтээбиттэрэ. Төрөөбүт тылы сайыннарыыга чаас ахсаанын аҕыйатан, ФГОС төрөөбүт тылы үөрэтиини харгыстаата. Билигин биһиги төрөөбүт тыллары сайыннарыы туһунан эппэккэ, харыстааһын туһунан этэбит. Аны туран, төрөөбүт тыллар учууталларын хамнастара кыратын, нэдиэлэҕэ биир эрэ чаастаахтарын туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ. Онон, төрөөбүт тыллары үөрэтэр учууталлар хамнастарын федеральнай таһымҥа ситэрэн биитэр саҥаттан көрөн, саҥа ньымалары булуохха наада. Тыллары чөлүгэр түһэрээри гынар буоллахпытына, официальнай статустаах сирдэригэр төрөөбүт тыллар дьиҥ предмет быһыытынан үөрэтиллиэхтээхтэр.

Орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэнэр, хотугу аҕыйах ахсааннаах омукка киирсэр устудьуоннары социальнай төлөбүрүнэн, истипиэндьийэнэн хааччыйыахтаахпыт.

“Сүтэн эрэр тыллары билээччилэр биһиэхэ күндүлэр”, -- диэн сөпкө эттилэр. Хас биирдии тыл омук култууратын туһунан элбэх билиини биэрэр уратылаах. Дьүкээгир курдук улуу омук тылын билээччилэр билигин 5-7 эрэ киһи хаалбыт. Бу олус хомолтолоох суолу федеральнай таһымҥа быһаарыахха наада, саҥа ФГОС ааптардарыгар ордук туһаайан этэбин.

Санкт-Петербурга буолбут РФ Хотугу, Сибиир, Уһук Илин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларын, литератураларын, култуураларын үөрэтэр учууталлар Бүтүн Арассыыйатааҕы I уонна II сийиэстэрин СӨ Үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтэ көҕүлээн ыыттарбыта. Онно судаарыстаба көмүскэлигэр наадыйар аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын тустарыгар долгуйар 25 субъектан 350 киһи кэлбитэ.

Бэрэсидьиэн Владимир Путин төрөөбүт тыллары үөрэтиини өйүүр сорудаҕы хас да тэрилтэҕэ биэрбитэ. Ол курдук, Герцен аатынан университет иһинэн Хотугу норуоттар институттарыгар төрөөбүт тылларын үөрэтэр преподавателлэри эбии бэлэмнииргэ эппитэ. Бу институт 20-30-с сылларга олус суолталаах соругу толорор этэ – Арассыыйа Хоту, Сибиир, Уһук Илиҥ эрэгийиэннэригэр исписэлиистэри бэлэмниирэ. Ол дьон бэйэлэрин эрэгийиэннэригэр научнай-педагогическай каадыр буолбуттара. Институт устуоруйата хотугу норуоттар үөрэҕириилэрэ үөскүүр устуоруйатын кытта, ол аата хотугу омуктар тылларын уонна култуураларын сайыннарыытын, харыстааһынын устуоруйатын кытта ыкса ситимнээх. Бу ураты институттан хотугу төрүт омуктар ахсааннарыгар киирсэр бастакы национальнай интэлигиэнсийэ тахсыбыта, олор истэригэр норуот суруйааччыта А.В. Кривошапкин уонна да атын биллиилээх суруйааччылар, худуоһунньуктар, педагогтар, учуонайдар бааллар. Ол саҕана судаарыстыба күүстээх өйөбүлэ баар буолан, ыраах сирдэри каадырдарынан хааччыйыы ситиһиилээхтик олоххо киирбитэ. Ленинград 1920 сыллартан, чахчы даҕаны, «каадыр кыһата» уонна Уһук Хоту төрүт омуктарын култуураларын киин куората буолбута.

Судаарыстыба салайааччыта Владимир Путин хотугу устудьуоннары тус сыаллаах бэлэмниири сөргүтэр туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ -- тыллары үөрэтии уонна хотугу территориялары каадырдарынан хааччыйыы бүгүҥҥү быһыыта-майгыта уустугун үчүгэйдик өйдүүрүн туоһулуур. Былаас кыһалҕабытыгар маннык сыһыаннаһара биһигини көнньүөрдэр уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар тылларын сөргүтэргэ эрэли күөдьүтэр. Төрөөбүт сирин, устуоруйатын сүтэрбит норуот өссө да тыыннаах, оттон тылын, олоҕун быһыытын сүтэрбит норуот – барытын сүтэрэр.