Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -16 oC

Уруучука – доҕорум,

Уруум тэҥэ эрэлим,

Уруучука – үлэм мала,

Уһун сылга тутуурум.

Уруучукам илиибэр

Улугурбат, үлэлиир,

Сынньалаҥҥа ис сиэппэр

Сүрэх таһа кистэнэр.

 Афанасий Чугунов

Доҕорум үлэнэн ситиспит аата-суола

Саха норуотун биир чулуу уолун Афанасий Васильевич Чугуновы-Нооһойу кытта билсибитим, доҕордоспутум ыраатта. Сааспытынан даҕаны араа-бараа дьоммут. Кини миигиттэн лоп курдук биир сыл аҕа. Киһи киэнэ үтүөтэ-маа­ныта. Тыа сиригэр төрөөбүт, улааппыт, тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ, зоотехник, тыа хаһаа­йыстыбатын наукатын дуоктара, профессор, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Наукаларын Академиятын академига, Саха Өрөспүүбүлүкэтин уонна Российскай Федерация наукатын үтүөлээх диэйэтэлэ, наукаҕа уонна тиэхиньикэҕэ өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, учууталлар Учууталлара, «Доҕордоһуу» уордьан кавалера, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээллээх, суруйааччы уонна суруналыыс. Өссө эбиитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо. Ити барыта доҕорум үлэнэн ситиспит аата-суо­ла.

Афоня оҕо эрдэҕиттэн ийэтин батыһа сылдьан, сүөһүнү иитии үлэтин, ыараханын-чэпчэкитин этинэн-хаанынан билбитэ. Онон оскуоланы бүтэрэн баран, Саха государственнай университетыгар тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар зоотехник идэтигэр үөрэнэ киирбитэ.

Саха судаарыстыбаннай университета арыллыбытыгар ректор, бөлөһүөпүйэ наукатын дуоктара, профессор Авксентий Мординов тыл этэригэр маннык диэбит: «Биһиги университеппытыгар үксүн тыа сирин олохтоохторун оҕолоро, олор ортолоругар соҕотох ийэ, соҕотох аҕа оҕолоро, холкуостаахтар үөрэнэ киирдилэр». Бу этиигэ Афанасий аата ааттамматар даҕаны, кини соҕотох ийэ уола, үрдүк үөрэххэ үөрэнэр дьолломмутугар толору сыһыаннаах. Онон, Афоня университекка эппиэтинэстээхтик, лаппа үчүгэйдик үөрэнэр. Биэс сыл биллибэккэ ааһар.

Дипломун туппутунан төрөөбүт түөлбэтигэр тиийэр. Ийэтигэр үөрэҕин туоһулуур докумуонун туттарар. Кинини Герой Попов аатынан соп­хуос салалтата үөрүүнэн үлэҕэ ылар. Үрдүк үөрэхтээх исписэлиис үлэҕэ кэлэр, буолаары буолан бэйэлэрин оҕолоро, онон уһуннук ханна да халбарыйбакка үлэлииригэр эрэнэллэр.

Афанасий Чугунов тыа хаһаайыстыбатыгар хаһан да бүппэт үлэҕэ төбөтүн оройунан түстэр да, науканан дьарыктанар санаатын уларыппат. Онон мэлдьи ааҕа, суруйа сылдьар. Киэһэ ийэтэ бэлэмнээбит сылаас аһын аһаат, остуолугар олорон ааҕар, суруйар, суоттуур. Афоня үлэлээх, хамнастаах киһи быһыытынан көргө-нарга сыстыан сөбө да, онно кини дууһата сыппата. Күннэтэ хотоннорго сылдьар, үлэһиттэри кытта аһаҕастык, кырдьыктаахтык быһаччы кэпсэтэр. Үлэ дьоно киниэ­хэ күннээҕи кыһалҕаларын таба өйдүүрүн иһин, ис санааларын тоҕо тэбээн кэпсииллэрэ. Эдэр зоотехник куруук уруучукулаах, суруйар тэтэрээттээх, онон олоро түстэ да бэлиэтэммитинэн барара.

Научнай эйгэ ыҥырар, угуйар

Аспирантураҕа үөрэнэргэ, олохтоохтук научнай-чинчийэр үлэнэн дьарыктанарга быһаарынар. Тыа сиригэр олорон үлэлиир төһө да үчүгэйин иһин, кинини научнай эйгэ ыҥырар, угуйар этэ. Онон аспирантураҕа киирэн, күннэтэ сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри олорон, саҥаттан саҥаны аахпыта, конспектаабыта, научнай үлэтин хайысхатынан тахсыбыт араас суруйуулары сирийэн үөрэппитэ. Аспирант үөрэҕин бүтэрэн, талан ылбыт тиэмэтигэр научнай үлэтин суруйан, наука кандидата буолар диссертациятын түмүктээбитэ. Үлэтин диссертационнай сэбиэккэ ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Кинини үөрэммит факультетыгар үлэҕэ ылаллар. Онон соторутааҕыта бэйэтэ устудьуон – бүгүн устудьуоннары үөрэтэр буолар. Бу сэбиэскэй кэм биир чаҕылхай көстүүтэ.

Бүгүн Афанасий Васильевич үөрэммит факультетыгар биир биллэр, убаастанар учуонай уонна педагог. Устудьуоннары үөрэтэр: лекция ааҕар, практическай үлэлэри ыытар, научнай куруһуокка дьарыктыыр.

Тыа хаһаайыстыбатын факультета университет састаабыгар киирэрин саҕана Уобаластааҕы партийнай тэрилтэ дьаһалынан оройуоннар салайааччыларын кэтэхтэн үөрэтии саҕаламмыта. Ол курдук, райком сэкирэтээрдэрэ, райисполком бэрэссэдээтэллэрэ үөрэнэ кэлбиттэрэ. Үрдүк дуоһунастаах үлэһиттэр факультет зоотехникаҕа салаатыгар үөрэнэллэрэ. Кинилэри үөрэтиигэ эппиэттээх Афанасий Васильевич этэ. Ити салайааччылар бары үрдүк үөрэхтээх педагогтар, култуурунай-сырдатар үлэ исписэлиистэрэ этилэр. Ол эрээри үрдүкү салалта оччолорго тыа оройуонугар үлэлиир салайааччылар тыа хаһаа­йыстыбатын исписэлииһэ буолалларыгар дьаһайбыта. Онон итинник үөрэҕи ылыы кэм ирдэбилэ этэ.

Күннэтэ факультекка бокуойа суох үлэ, биир үлэ үмүрүйдэҕинэ атын дьаһал кэлэрэ, ол барыта туолуохтааҕа. Аны факультет үлэһиттэриттэн биир сүрүн ирдэбил —  научнай-чинчийэр үлэни ыытыы, диссертация суруйуута. Онон А.В.Чугунов эмиэ түүннэри олорон докторскай диссертациятын түмүктээн, силигин ситэрэн, диссертационнай сэбиэккэ көмүскүүр уонна наука дуоктара истиэпэнин ылар.

Бастакы наука дуоктара

Афанасий Чугунов Саха государственнай университетын тыа хаһаайыстыбатын факультетын бүтэрбиттэртэн бастакынан наука дуоктара буолбута. Кини кафедраҕа сэбиэдиссэйдиир,  ити кэмҥэ профессор званиета иҥэриллэр. Салгыы факультета сайдан, кэҥээн, аны тыа хаһаайыстыбатын института буо­лар. Институт бастакы ректорынан ССРС Үрдүк үөрэҕин миниистирин бирикээһинэн Р.Г. Иксанов ананар. Онтон аны, Афанасий Васильевиһы, тыа хаһаайыстыбатын институтун ректорынан аныыллар. Институту наука дуоктара, профессор салайара табыгастааҕа чуолкай. Ханнык баҕарар үрдүкү салалтаҕа тиийэн үгүс боппуруостары быһааттарарга чиновник иннигэр наука дуоктара, профессор олорор буоллаҕына, боппуруостары бэрт судургутук дьаһайан толоттороллор. Кини үс төгүрүк сыл тыа хаһаайыстыбатын институтун ректорынан үлэлээбитэ, кэлин доруобуйата мөлтөөн үлэтиттэн босхолуулларыгар көрдөспүтэ.

Тыа хаһаайыстыбатын института сайдан, билиҥҥи кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, университет буолла. Афанасий Васильевич устудьуоннары кытта үлэтин тохтоппотоҕо, научнай-чинчийэр үлэтин салҕыыр, эдэр көлүөнэ учуонайдар үүнэн тахсалларыгар күүс-көмө буо­лар. Биир кэмҥэ диссертационнай учуонай сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн, наукаҕа тардыһар дьон дьиэлэриттэн ырааппакка диссертацияларын көмүскүүр кыахтаммыттара. Диссертационнай сэбиэт үлэлииригэр Афанасий Васильевич үтүөтэ-өҥөтө үрдүктүк сыаналанар. Маны сэргэ, кини көҕүлээһининэн уонна  салалтатынан тыа сирин оскуолалара аграрнай оскуолалар буолбуттара. Аграрнай оскуолалар ахсааннара сыллата эбиллэр уонна суолталара үрдүүр. Бу  оскуолалары Афанасий Васильевич үлэтин биир көстүүтэ диэн быһаччы дорҕоонноохтук этэр кыахтаахпыт.

Афанасий Васильевич түүнүн ардыгар сатаан утуйбатаҕына, остуолугар тиийэн уруучукатын ылан, хоһоон суруйбутунан барар, ардыгар хаһыаттарга анаан тыа хаһаайыстыбата сайдар кэскилин туһунан ыстатыйа суруйбута баар буолар. Учуонайдартан кини курдук хаһыаттары кытта доҕордоспут ааптар бэрт аҕыйах.

Бэйиэт, новеллист, прозаик

Академик, профессор А.В.Чугунов романист, бэйиэт, новеллист, прозаик, эссеһит. Афанасий Васильевич публицистикаҕа тахсыылаахтык үлэлиирин бэлиэтиир тоҕоостоох. Этэргэ дылы биир да күн уруучукатын туппатах күнэ суох. Саастаах дьон бука бары уруучуканан суруйаллар, кэлин компьютер дэлэйэн тиэхиньикэҕэ көстөхтөрө. Ол да иһин Афанасий Васильевич туһунан бу суруйуубун кини уруучука туһунан хоһоонунан саҕалаатым. Кини өрөспүүбүлүкэ биллэр дьонугар, уопсастыбаннай уонна бэлитиичэскэй диэйэтэл М.К.Аммосовка, норуодунай бэйиэт  Күннүк Уурастыырапка, профессор, РСФСР наукаларын үтүөлээх диэйэтэлэ Авксентий Мординовка, ССРС норуодунай артыыһа Дмитрий Ходуловка, Социалистическай Үлэ Геройдара Елена Бурцеваҕа, Николай Колесовка  анабыл хоһооннордоох. Араас кэмнэргэ суруйталаабыт айым­ньыларын түмэн түөрт туом­наах литературнай үлэтин чөкөппүтэ. Ону «Сайдам» издательство бэрт үчүгэйдик бэчээттээбитэ.

Профессор Афанасий Чугунов научнай уонна литературнай үлэтин кэпсии сатаатым. Кини научнай чинчийээччи быһыытынан үлэ дьоно күннээҕи үлэлэригэр-хамнастарыгар сүбэлэри-амалары, устудьуоннарга үөрэхтэригэр туһаналларыгар анаан суруйбутун мыыныаххыт суоҕа. Учуонай Афанасий Чугунов ааспыт сыллаахха күн сирин көрдөрбүт «Научные и прикладные основы развития скотоводства Республики Саха (Якутия)» 300 илиистээх монографията наука үлэһиттэригэр, аспираннарга уонна исписэлиистэргэ анаммыт. Научнай үлэтин түмэн, 11 монографияны суруйбутун учуонайдар интэриэһиргээн ааҕаллар, үлэлэригэр туһаналлар, маны таһынан араас сурунаалларга, хомуурунньуктарга 230 научнай ыстатыйалара бэчээттэммиттэрэ, устудьуоннары үөрэтэргэ 7 кинигэни, өссө аграрнай оскуолаларга туһанарга 60-ча араас ис хоһоонноох ыйыылардаах үлэлэрэ бэчээттэммиттэрин биир киһи холугар аҕыйаҕа суох дии саныыбын.

Эдэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ үлэтэ

Афанасий Васильевич эдэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ үлэтэ үрдүктүк сыаналанан, А.С.Макаренко аатынан мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кини академическай үлэлэрин иһин Сэбиэскэй Сойуус Наукаларын Академиятын дьиҥнээх чилиэттэрэ, академиктар С.И.Василов уонна Н.В.Черскэй мэтээллэринэн наҕараадалаабыттара. Ити кини наукаҕа киллэрбит кылаа­тын үрдүктүк сыаналааһын буоллаҕа. Өссө биһиги өрөспүүбүлүкэбит бэйэтин Академията кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыта.

Ыстатыйам төбөтүгэр «Нооһой диэн кимий?» диэн ыйытыы туруор­бутум. Афанасий Васильевич литературнай айымньыларыгар Нооһой диэн сурунар. Афанасий диэн аат сахалыыта Охонооһой. Ону кини сахалыы аатын икки кэлин сүһүөҕүн литературнай псевдоним оҥостубут.

Иван БОРИСОВ, суруналыыс, бэчээт бэтэрээнэ.

  • 1
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением