Общество

Иван Петрович суругар  саҥа мэхэньиисими мэлдьи хайгыыр Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга Степан Дмитриевтэн саҥа мэхэньиисим туох ордуктааҕын, сыыппараларга олоҕуран, ыйан суруйарбар эппит.

 Кырдьык, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев 2021 сылга кэтэх ыалы өйөөн, ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солк. биэрэн, сөптөөх туһалаах мэхэньиисими олохтообута «үчүгэйин» туһунан иһитиннэрэр-көрдөрөр сириэстибэлэр бары ханаалларыгар, ол иһигэр бассаап ситимигэр элбэхтик эттим.

Бу мэхэньиисим олоххо киирэригэр элбэх утарсыыны көрсүбүтэ диэн чуолкай этиэхпин сөп. Ол курдук,  үүтү  соҕотуопкалыыр-астыыр  тэрилтэлэр салайааччылара, үлэһиттэрэ, итиэннэ Уйбаан Бөтөрүөбүс: "Бу мэхэньиисим олоххо киирдэҕинэ,  кэтэх ыаллар 10 солкуобайга туттарбаттарынан,  соҕотуопка ситимэ эстэр", -- диэн элбэх мөккүөрү тардыбыттара. Туһааннаах мэхэньиисим олоххо киирэригэр, аны туран СӨ Тыа хаһаайыстыбатын, итиэннэ Баайга-дуолга уонна сиргэ сыһыаннаһыыларыгар  министиэристибэлэрин, нолуок уорганын салалтатын өттүлэриттэн: "Дойду сокуонугар сөп түбэспэт. 35 тыһ. солк. субсидия харчыта кэтэх бытархай хаһаайыстыбаларга бардаҕына нолуоктанар", -- диэн төттөрү-таары  хардарыта быһаарсыы кэтэх ынахтаах ыалы дэлби буккуйа-бутуйа сылдьыбыттара.

Маннык балаһыанньа үөскээбитигэр, Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова, мэхэньиисим боппуруостарын быһаарсарга, үөһэ этиллибит тэрилтэлэр салайааччыларын, ол иһигэр сүрүн эппиэтинэстээх СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласовы, кини оччотооҕу солбуйааччыта Василий Афанасьевы, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин суолбуйааччы Михаил Никифоровы, ону таһынан, интэриэстээх нэһилиэк баһылыктарын ыҥыран,  икки төгүл Зумунан онлайн-мунньах тэрийбитэ, сытыы боппуруоһу быһаарыыга элбэх өрүттээх үлэни ыыппыта.

Мунньахха мин, Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга Степан Дмитриев, уонна Уйбаан Пономарев, икки утарыта санаалаах дьон, көхтөөх кыттыыны ылбыппыт.   Ил Түмэн дьокутаата Мария Христофорова  тыын суолталаах мунньаҕы ыыппытын түмүгэр, Ил Дархан Айсен Николаев кэтэх бытархай хаһаайыстыбалары өйөөн, ыанар ынах төбөтүгэр бэриллэр 35 тыһ. солк. субсидия сир боппуруостарыгар мэһэйдэппэккэ, нолуогунан таарыллыбакка,  тыа сирин ыанар ынахтаах ыалын аайыгар бэриллэр буолбута. Ити иһин Мария Николаевна Христофороваҕа махтаныах тустаахпыт.

 "Бу саҥа мэхэньиисим тугунан ордуктааҕый?" диэн өссө төгүл элбэхтэ суруйбуппун хатылыахпын баҕарабын.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн статистика дааннайдарыгар олоҕуран, 2020 сыллаахха 70 500 төбө ыанар ынах баара биллэр. Ыанар ынах 100% ууланан, барыта төрөөн, үүт туттарылларын курдук, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 80 тыһ. туонна үүт былаанын улуустарынан тыыран, 2 млрд.800 мөл. солк. үбүлээһинин көрөн тиэрдэн кэлбитэ.

Саба тарыйан көрдөххө, 70 500 төбө ыанар ынахтан ортотунан биирдии туонна үүтү соҕотуопка тэрилтэлэрэ  астаабыт курдук көстөр. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ,   от ыйынааҕы үүт саамай муҥутаан ыанар кэмигэр, 2018-2019-2020 сылларга Саха Сирин үрдүнэн 70 тыһ. 500 ыанар ынах төбө баарыттан, ортотунан ыанар ынахпыт 65% эрэ төрүүр. Ол эбэтэр, отчуокка 45 тыһ. 825 ыанар ынах төбөтө  төрөөбүтэ көстөр.  Бу 45 тыһ. эрэ тахса төрөөбүт ыанар ынахтан кэтэх бытархай үгүс хаһаайыстыба, уруккуттан даҕаны, сөптөөх субсидияны үүт туттарбаттарыттан туһамматтарын бары билэбит.

Маны таһынан, кытараабыт ыанар ынах үүт биэрбэтэ кимиэхэ баҕар өйдөнөр. Салҕаан эттэххэ, үүтү тутар үгүс собуот балаҕан-алтынньы ыйдарыгар үлэлээн бүтэллэр. Ылан көрдөххө, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ  70 500 ыанар ынахха  улуустарынан тиэрдибит 80 тыһ. туонна үүккэ былаана хайдах туолара өйдөммөтүн да үрдүнэн, көрүллүбүт  2 млрд. 800 мөл. солк. барыларыгар тиийбэтэҕэ өйдөнөр. Хатылаан эттэххэ, кытарах ынах ыаммат, оччотугар ынах үүтүн туттарбат тыа үгүс ыала субсидияны билиҥҥэ диэри туһаммакка кэлбитин өссө төгүл санатыахпын баҕарабын.  

Уйбаан Пономарев биир этиитигэр толору сөбүлэһэбин: кини олус чуолкайдык сопхуостааһын саҕана  сиилэс-хомбукуорум харыыта суох элбэхтик бэриллибэттэрин үрдүнэн, сүөһүнү ыараханнык кыстатан, «күөх окко үктэммит» биир ынахтан ортотунан 2500-3000 кг үүтү ыан, «Гиннесс рекордун» олохтуур буоллубут диэн сөҕөн-махтайан эппитин санатыахпын баҕарабын. Кырдьык даҕаны, соҕотуопка тэрилтэлэрэ үүт тутууттан эмиэ ол «Гиннесс рекордун» олохтоохтуулларын Уйбаан Бөтүрүөбүс, тоҕо эрэ, болҕомтоҕо ылбат.

Этиилэрбэр олоҕуран, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев 2021 сылга кэтэх бытархай хаһаайыстыбалары өйөөн, ыанар ынах төбөтүгэр 35-тии тыһ. солк. субсидия анаан,  урут үүт туттарбакка, ол иһигэр ынахтара кытараан, үүт субсидиятынан өр сылларга туһаммакка олорбут тыа ыала бары 100% субсидияны туһаннылар. Урут суруйбуппун хатылаан, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 2021 сылга 57 тыһ. туонна үүт былаанын өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тиэрдибитэ аһара туолбута. Чуолкайдаан эттэххэ, 36 тыһ. кэтэх бытархай хаһаайыстыбалар ыанар ынаҕын төбөтүгэр харчы тиэрдиллибитэ. Ордук пиэримэрдэргэ уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга 35 тыһ. ыанар ынахтан үүт туттарыллыбыт да буоллаҕына, сүөһү 100%  төрүөҕү биэрбэтэҕэ өйдөнөр.

2022 сылга 62 тыһ. туонна үүт былаана тиэрдилиннэ,  39 тыһ. кэтэх бытархай хаһаайыстыбаларга ыанар ынах төбөтүгэр субсидия ылбыттартан биир да киһи хаһыат, бассаап ситимин нөҥүө "ынах арыыта суох" диэн айдааны тардыбатаҕа.  Тоҕо диэтэххэ, ыаммыт үүтү бэйэлэрэ сүөгэйдээн, арыы оҥостон,  атыыга туруораллар. Быйыл даҕаны сэрэйдэххэ, СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ тиэрдибит 62 тыһ. туонна үүт былаана аһара туолан, 65-68 тыһ. туонна үүт туттарылынна диэн отчуот сотору тахсара буолуо. Ити кэннэ "ынах арыыта суох, сыаната үрдээтэ" диэн эмиэ айдаан тахсыа дуо?

Уйбаан Пономарев «Быаланар» санаам суох!" диэн суругун манна киирэн аах.