Бэлиэ күн

Уйан тыллаах лиирик

Михаил Елисеевич 1932 сыллаахха кулун тутар 15 күнүгэр Бүлүү улууһун Модут (Бороҕон) нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. 1953 сыллаахха Бүлүү куорат орто оскуолатын, 1959 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университетын историко-филологическай факультетын бүтэрбитэ. Уус Алдан улууһугар учууталлаабыта, Саха сиринээҕи араадьыйа кэмитиэтин литературнай-драматическай биэриилэригэр эрэдээктэрдээбитэ. 1961 сыллаахтан Саха сиринээҕи кинигэ кыһатыгар ыстаарсай эрэдээктэринэн, уус-уран литература салаатын сэбиэдиссэйинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. «Маҥнайгы хаар» диэн хоһооннорун бастакы хомуурунньуга 1960 сыллаахха тахсыбыта.

Михаил Тимофеев хоһоонноругар төрөөбүт дойдутун кэрэ айылҕатын, үтүөкэн үлэһит дьонун хоһуйбута, сэрии оҕолорун тустарынан иэйиилээхтик суруйбута. Оҕо сааһын өйдөбүллэригэр итиэннэ фронтан, Сэбилэниилээх Күүстэр архыыптарыттан кэлбит матырыйаалларга тирэҕирэн, аймаҕа, «Бойобуой Кыһыл знамя» уордьан кавалера, сэрии толоонугар дьоруойдуу охтубут снайпер Дмитрий Гуляев сырдык аатын үйэтиппитэ.

Нууччалыыттан сахалыы тылбааска таһаарыылаахтык үлэлээн, Тарас Шевченко, Леся Украинка, Токтокул, Кайсын Кулиев, Олжас Сулейменов, Муса Джалиль, Расул Гамзатов, Монголия, Тыва, Индия, Япония уонна хотугу омуктар поэттарын хоһооннорун сахалыы саҥардыбыта. Бэйэтин айымньылара нууччалыы уонна Сэбиэскэй Сойуус араас омуктарын тылларыгар тылбаастанан, киэҥ ааҕааччы сэҥээриитин ылбыттара.

Элбэх талааны үүннэрбитэ

Кинигэ кыһатыгар эрэдээктэрдиир сылларыгар, ЫБСЛКС обкомун иһинэн тэриллибит Айар ыччат сэбиэтин салайбыта. «Чэчир» кассетаны бэлэмнээн таһааран, хоһооҥҥо холонор элбэх ыччаты айар үлэ аартыгар киллэрбитэ, кинилэр поэт быһыытынан үүнэллэригэр-сайдалларыгар тирэх буолбута.

Олортон биирдэстэрэ Сунтаар улууһуттан төрүттээх саха биллииилээх поэта Альберт Егоров-Бүлүүйүскэй (1943-1979) буолар. Анетта Егорова 2021 сыллаахха Альберт Бүлүүйүскэй хоһооннорун, тылбаастарын, суруктарын, күннүктэрин түмэн, «Доҕоттоор, мин сир тыыннаах киһитэбин!» диэн дьоһун кинигэни таһаарбыта. Бу кинигэҕэ Михаил Тимофеев эдэркээн Альберт Бүлүүйүскэйгэ аҕалыы сүбэлээн-амалаан ыыппыт икки суруга, бииргэ түспүт хаартыскалара бааллар. Ону таһынан Бүлүүйүскэй Дьокуускайга кэлэн сылдьан Михаил Елисеевич дьиэтигэр ыалдьыттаабытын туһунан «Куоракка сылдьаммын» диэн 1963 с. суруйбут хоһооно киллэриллибит.

100 хоһооно ылланар

Хомоҕой тыллаах-өстөөх, тупсаҕай куормалаах буоланнар, Михаил Тимофеев сүүстэн тахса хоһооно ырыа буолан тарҕаммыта. Холобур, композитор Герман Комраков кини хас да хоһоонугар ырыа айбыта үйэ аҥаарыттан ордук кэмҥэ уостан түспэккэ ылланан кэллилэр, өссө даҕаны ыллана туруохтара турдаҕа.

Ыраахтан ыллыыр ырыабын

Ыйдаҥа киэһэ ыытабын,

Эйигин саныы-саныыбын

Элгээни кыйа хаамабын...

(«Күһүҥҥү ырыа»)

     ***  

Чочур Мыраан чыпчаалыттан

Дорообо, Дьокуускай!

Эмиэ кэллим мин ыраахтан

Ийэм курдук ахтан …

(«Тупса тур, Дьокуускай!»)

Бу курдук поэт хоһоонноругар Елена Олбутцева, Светлана Кудрина, Владимир Татаринов, Екатерина уонна Алексей Егоровтар, Уруйдаана Харитонова уо.д.а. ырыа айбыттара.

Композитор Валерий Кац «Эргиллии» хоһоонунан саха музыкатын историятыгар бастакы моноопераны айбыта итиэннэ хас да хоһоону ырыа оҥорон көтүппүтэ. «Ойуунускай кэриэһигэр» айымньыга вокальнай циклы оҥорон үһүөн (поэт Михаил Тимофеев, композитор Валерий Кац, ырыаһыт Анегина Ильина) 1990 сыллаахха П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреатын үрдүк аатын ылбыттара.

Саргы ырыата

Михаил Тимофеев айар үлэтин чыпчаалынан өрөспүүбүлүкэ Өрөгөй ырыатын (Гимнин) айыыга үлэлээбитэ буолар. 1992 с. Төрүт сокуон ылыллыаҕыттан, өрөспүүбүлүкэ Өрөгөй ырыатын айарга биэс төгүл хамыыһыйа тэриллэн, Гимн хоһоонун уонна музыкатын сүүмэрдээһиҥҥэ улахан үлэ ыытыллыбыта. Куонкуруска сүүһүнэн бырайыак киирбиттэриттэн биир да бигэргэммэтэҕэ. Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров дьаһалынан 2003 сыл кулун тутар 26 күнүгэр тэриллибит Ил Түмэн вице-скиперэ Екатерина Никитина салайааччылаах хамыыһыйа «Саха» НКИХ архыыбыгар ууруллубут Өрөгөй ырыатын куонкуруһугар киирбит айымньылары уонна Култуура министиэристибэтин, Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллээх палататын хамыыһыйатын, Композитордар сойуустарын бырайыактарын үөрэппитэ. Бэрт элбэх айымньыны истии кэнниттэн, хамыыһыйа икки түһүмэхтээх кистэлэҥ куоластааһынынан народнай поэттар Савва Тарасов уонна Михаил Тимофеев тылларыгар, Владимир Федоров нууччалыы тылбааһыгар, композитор Кирилл Герасимов музыкатыгар «Саргы ырыатын» талбытын, 2004 сыл от ыйын 15 күнүгэр Ил Түмэн бигэргэтэн, өр сыллаах айар үлэ түмүктэммитэ.

– Аҕам Өрөгөй ырыатыгар уһуннук үлэлээбитэ, – диэн кэпсиир поэт кыыһа Айина Михайловна. – Ыраахтааҕылаах Арассыыйа уонна Сэбиэскэй сойуус Гимнэрин истииллэрин, уратыларын үөрэппитэ. Сүүмэрдиир куонкурустар хаста да төхтүрүйэн ыытыллыбыттара, онно «Кыталык», «Үҥкүр», «Туймаада уолаттара» диэн псевдонимнарынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Өрөгөй ырыата», «Сырдыы турдун», «Саха айхал ырыата», «Өрөгөй ырыата» хоһооннорунан кыттыбыта. Ону таһынан Валерий Кац «Саха ырыата», Василий Зырянов «Саха сирин Гимнэ», Аркадий Самойлов «Сахаада» диэн хоһооннорго музыка айбыттара. Аҕам урукку сыллартан үлэлэспит композитора Валерий Кац 1993 сыл тохсунньу 8 күнүгэр: «Итак, наш с Вами Гимн не одобрен. Жаль, мне нравятся стихи, и, по-моему, содержание вроде бы подходящее. Наверное, не хватает... штампа и стандартности, столь необходимых (по традиции) для такого рода песен. Может быть, стихи можно доработать? ... Буду Вам очень признателен, если Вы мне пришлёте и другие стихи», – диэн суруйбута.

Сыл-хонук ааһан испитэ. Сыыспат буоллахпына, 2000 сыллаахха быһыылааҕа, Суруйааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ Савва Тарасов төлөпүөнүнэн эрийэн, судаарыстыбаннай сакааһы биэрдилэр диэбитэ. Хоһоону суруйууга бииргэ үлэлээбиттэрэ, наар төлөпүөнүнэн сибээстэһэн тылларын-өстөрүн ырыталлара, чочуйаллара. Ол түмүгэр «Саргы ырыата» баар буолбута, музыкатын композитор Кирилл Герасимов айбыта. Бу ырыа 2004 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ Өрөгөй ырыатынан бигэргэммитэ.

Өрөгөй ырыата

Савва Тарасов, Михаил Тимофеев тыллара

Кирилл Герасимов музыката

Сахам сирэ дьоллоох тускуга

Саһарҕалыы ыҥыра ыллыыр.

Илинтэн арҕаа ол кустуга

Алмаас таас курдук сандаара сырдыыр.

Хос ырыата:

Барҕа быйаҥнаах Сахам дойдута

Модун Россия киэн туттуута,

Өркөн өрөгөй тойугун туойдун,

Үүнэр үйэҕэ үрдүү туруохтун!

Үллэр үөстээх Өлүөнэ Эбэ

Өлбөт мэҥэ угуттуур уулаах.

Элбэх омукка эрчим эбэр,

Или-эйэни олохтуур уохтаах.

Хос ырыата

Ааспыт кэммит айхаллаах суола

Арчылыыр аар алгыһын биэрдэ.

Сахабыт сирэ дьоһун, дуолан

Сайдыы аартыгар түөрэҕэ түстэ.

Хос ырыата
* * *

Норуот тапталлаах поэтын, өрөспүүбүлүкэ Өрөгөй ырыатын ааптарын умнубат – төрөөбүт күнүгэр М.Н.Жирков аатынан Бүлүүтээҕи Култуура дыбарыаһыгар «Хоһооннор – дьоннор» литературнай биэчэр ыытылынна, Дьокуускайга кулун тутар 25 күнүгэр Музыка уонна фольклор мусуойугар Михаил Тимофеев хоһооннорунан айыллыбыт ырыаларынан кэнсиэрт буолар, кулун тутар 28 күнүгэр П.А.Ойуунускай аатынан Литературнай музейга «Күүтэр сырдык санааларым» литературнай дьаһал тэриллиэҕэ.

Раиса Сибирякова