Уопсастыба

Төрүт үгэһи сөргүтүү

Күрэхтэһиигэ 6-лыы киһилээх 7 хамаанда кытынна. Уопсайа 42 эдэр дьон хотуурдарын туппутунан, быһыллыбыт  сирдэринэн үүммүт хомуһу кырдырҕаччы оҕустулар. Бигэргэтиллибит балаһыанньа быһыытынан, хас биирдии хамаанда 0,2 гектаар иэннээх сири 2 чаас иһигэр охсон бүтэриэхтээх.

Тэрийээччилэр этэллэринэн, маннык күрэстэр устудьуоннары төрүт үгэстэргэ, илии үлэтигэр үөрэтэллэр. Эдэр дьон хотуурунан оту охсору сатыахтаахтар диэн бэлиэтээтилэр. Урукку сылларга үтүө үгэскэ кубулуйбут күрэхтэһии умнулла быһыытыйбытын эттилэр. Инникитин сөргүтүллэн, устудьуоннары түмэ тардарыгар баҕа санааларын тириэртилэр.

Этэн ааспытым курдук, тэ­рээһин урукку сылларга үтүө үгэс быһыытынан ыытыллара. Бу туһунан  устудьуоннуур кэмигэр күрэхтэһиигэ көхтөөх кыттыыны ылан, кыайыылаах үрдүк аатын сүкпүт  Никита Николаевич Аммосов маннык кэпсиир:

- Мин 2005 сыллаахха 4-с кууруска үөрэнэ сылдьар кэммэр, «Күһүҥҥү күүлэйгэ» эмиэ кыттан турардаахпын. Устудьуоннар кыһыҥҥы хомус охсуутун күүтэрбит, сынньалаҥ курдук саныырбыт. Сыл ахсын анал таҥас бэлэмнэнэн, кичэллэн күүлэйгэ киирэрбит. Билигин күрэҕи сөргүтэн эрэллэриттэн олус үөрдүм. Тэҥнээн көрдөххө, урут охсорго быдан чэпчэки этэ. Саҥа үүммүт хомус буолан, охсуллара да чэпчэки курдуга. Билигин хас да сыл охсуллубатах буолан, ыарахан, лаҥхаламмыт. Хомус тоҥмут буолан кытаанах. Маннык хомуһу охсорго хотуур эмиэ кыра уларыйыылаах буолуохтаах дии саныыбын, от сымнаҕас буолбатах. Дьиҥэр, көр-күлүү үлэтэ буолбатаҕа чуолкай. Маннык охсуулар түмүктэринэн, чинчийиилэр ыытыллаллар. Онон, тыа хаһаайыстыбатын өттүгэр билимҥэ ураты суолталаах. Холобур, кута буолбут сирдэргэ тутуу барарыгар төһө кумах, атын сири чиҥэтэр эбилик кутуллуохтааҕа үөрэтиллэр. Хомус улахан күөллэр тастарынан суох буоллахтарына, кута хайдах тэтимнээхтик үөскүүрүн кытары чинчийэллэр, - диэн санаатын үллэстэр.

Сэтинньигэ от күүлэйэ

Күрэхтэһии арыллыытыгар алгыс тыла Сайсары күөл үрдүгэр сатарыйда. Күрэхтэһээччилэри кымыһынан айах туттулар, салгыы үлэ үгэнэ саҕаланна.  Кыттааччылар кэпсииллэринэн, күөл хомуһа хас эмэ сыл охсуллубатах буолан, охсорго ыарахаттардаах. «Сайыҥҥы күөх оту субуулуу сытыарартан быдан үлэлээх уонна сыралаах» диэн кыттааччылар санааларын үллэстэллэр. 

Ол курдук, Сунтаар Элгээйититтэн төрүттээх Леонтьев Ньургун иккис куурус устудьуона, агроном идэтин баһылыыр. Эдэр киһи күлэ-күлэ маннык кэпсиир:

- От охсор курдук буолбакка, мас кэрдэр курдук сананныбыт. Тоҥмут күөл хомуһа бэйэтин тутулунан кытаанаҕа сүрдээх эбит. Бэйэм илиинэн охсо үөрүйэхтээхпин. Төһө даҕаны сайыҥҥы оттооһуҥҥа үксүн тыраахтарынан үлэлиирбит иһин, тиэхиньикэ киирбэт сирин, өбүгэлэрбит курдук, илиинэн охсобут, хотууру таптайабыт, кыра өрөмүөнүн ыытабыт. Тыа сиригэр төрөөбүт, улааппыт оҕо буолан, эрдэ толкуйдаан, баҕаран туран, тыа хаһаайыстыбатын университетыгар киирбитим, идэ баһылыыбын. Билигин араас сибэккилэри үүннэриини үөрэтэбит. Онон маннык кыһыҥҥы кэмҥэ от-мас уларыйыыларын илэ харахпытынан көрдүбүт дии саныыбын. Сири-уоту үөрэтии биир ньымата эбит. Кыһын эмиэ от охсулларыттан соһуйдум. Саха Сиригэр от састааба кыһын хайдах буоларын, туһатын, иҥэмтиэлээх эттиктэрин  чинчийиэххэ сөп эбит. 

Оттон Цыдерпаев Эдуард Усуйаанаттан төрүттээх уол, бу күүлэйгэ аан маҥнай хотуур тутан үлэлээбит. Инженернай факультет 4-с кууруһун устудьуона, кини  маннык кэпсиир:

- Бу тэрээһиҥҥэ бэйэм баҕабынан кытынным. Биирдэ да оттуу иликпин, онон олохпор туһалаах уопут буолуо диэн эрэнэбин. Сайынын биирдэ эмит боруобалаан, ходуһаҕа тахсан оттоон көрбүт киһи дии санаатым. Тоҥмут оту хаһаанарга хайдаҕын билээри, хомустары баайан бэрэбиэркэлээтибит. Тоҥ буолан хомуллар, түүрэ баайыллар. Тиэхиньикэнэн оҕустардахха, быдан улахан сири түргэн кэмҥэ охсуохха, хомуйуохха сөп эбит, ол эрэн хаар үрдүнэн уйдаран сылдьары тобулуохха наада.

Тэрээһиҥҥэ куорат эрэ устудьуоннара буолбакка, университет Өктөмнөөҕү филиалын устудьуоннара эмиэ кыттыыны ыллылар. Салайааччылара Татьяна Прокопьевнаны кытары алта кыттааччы, икки ыалдьааччы кэлбит. Уолаттар бары тэбис-тэҥ таҥастаахтар, хотуурдарын билэрдик туталлар. Салайааччы кэпсииринэн, хотуурдары нэһилиэнньэттэн, үлэһиттэртэн  уларсыбыттар. «Бары тыа оҕолоро, онон сайынын от охсору билэллэр. Бүгүн кыһынын хайдах уу ото уларыйарыгар уопут ыла кэллилэр», - диэн кэпсиир.

Түмүк таһаарыы

Тыҥааһыннаах үлэ күнүн кэннэ, дьүүллүүр сүбэ хас биирдии хамаанда үлэтин билистэ. Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ агробырамыысыланнай комплекс тиэхиниичэскэй сервиһын факультетын сэбиэдиссэйэ Юрий Дондоков сири үллэрии GPS көмөтүнэн ыытыллыбытын эттэ. Түмүк таһаарыыга хас биирдии хамаанда охсубут сирдэрин иэнэ, хаачыстыбата учуоттаммытын билиһиннэрдэ.

«Күһүҥҥү күүлэйгэ» ойуур комплексын уонна сири оҥоруу факультетын хамаандата муҥутуур кыайыылаах аатын ылла (159 кв.м.). Кинилэр бэриллибит сирдэрин түргэнник уонна хаачыстыбалаахтык охсон бүтэрдилэр. 2-с бочуоттаах миэстэни ветеринарнай мэдиссиинэ факультетын хамаандата (141 кв.м.) ылла. 3-с миэстэҕэ инженернэй факультет бастакы хамаандата таҕыста (132 кв.м.).   Атын да хамаандалар көрдөрүүлэрэ мөлтөҕө суох. Экэнэмиичэскэй факультет устудьуоннара 78 кв.м., инженернай факультет иккис хамаандата - 101 кв.м., агротехнологическай факультет - 112 кв.м., Өктөм филиалын устудьуонннара – 126 кв.м. охсубуттар.

Кыттыбыт хамаандаларга дипломнары тэҥэ харчынан бириэмийэ туттарылынна. Бириис уопсай пуондата – 84 тыһ. солк. Сайсары күөл үс уокурук кыраныыссатын тайаан сытар – Автодорожнай, Октябрьскай уонна Сайсары уокуруктар. Кыттааччыларга уокуруктар ааттарыттан махтал тылы бэрэстэбиитэллэр тириэртилэр, сыаналаах бэлэхтэри туттардылар.

Сайсары күөл арыытыгар итэҕэл дьиэтэ дьэндэйиэ дуо?

Сайсары күөл Дьокуускай куорат биир саамай дириҥ историялаах Ытык сирэ буолар. «Күһүҥҥү күүлэй-2022» тэрээһини көҕүлээччинэн «Айыы таҥара итэҕэлэ» итэҕэл түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Елена Валерьевна Федорова буолар. Мин кинини кытары кэпсэтэн, инники былааннарын туоһуластым:

— Биһиги уопсастыбаннай тэрилтэбит 2019 сыллаахха СӨ Юстицияҕа министиэристибэтин эспиэрдэрин хамыыһыйатынан бэлиэтэниини ааспыта. Хомойуох иһин, билиҥҥитэ бэйэбит тохтуур, кэпсэтэр дьиэбит-уоппут суох. Туоруорсуулар, кэпсэтиилэр түмүктэринэн, былырыын Сайсары күөл тумулун биһиэхэ анаабыттара, онтон олус сүргэбит көтөҕүллүбүтэ. Бу сиргэ Айыы таҥара комплекса тутуллуохтаах. Сэргэлэр, сахалыы тутуулар, ураһалар, балаҕаннар баар буолуохтара. Маныаха сир-уот докуомуоннарын ситэриигэ үлэлиибит, үбүлээһини толкуйдуубут.

Тутууга анаан бэриллибит сир иэнэ 3 га кэриҥэ. Маныаха үлэлэр саҕаланыахтарын иннинэ чинчийиилэр ыытыллыахтаахтар. Уу тахсыыта, түһүүтэ, тутуу экологияҕа охсуута үөрэтиллиэхтээх. Чинчийии биир көрүҥүнэн, күөл кытыытыгар үүнэр хомустары охсон, суох оҥоруу сабыдыалын быһаарыы. Маныаха, Арктикатааҕы агротехнологическай университекка  эрэлбит улахан. Биир өттүнэн, биһиги итэҕэлбитигэр сүүнэ чинчийиилэри ыыппыт, саҕалааччы Ксенофонт Дмитриевич Уткин үлэлээбит үөрэҕин тэрилтэтэ буолар. Кини саха норуотун итэҕэлин философскай систиэмэтин дириҥник үөрэппит исписэлиис, маныаха тустаах научнай бибилэтиэкэлээх. Маны тэҥэ, бу саха төрүт идэтигэр сыһыаннаах университет.

Уопсастыбаннай тэрилтэби­ти­нэн араас тэрээһиннэри көҕүлүүбүт. Быйыл Ньурба улууһугар «Тимир уустара уонна Айыы таҥара итэҕэлэ» диэн III конференцияны ыыттыбыт. Биллэрин курдук, Ньурба улууһа Ксенофонт Уткин дойдута. Аатын үйэтитэргэ түмэл тэриллэн үлэлиир. Сүрдээх үчүгэй тэрээһин буолан ааста.

Манна даҕатан, итэҕэл тэрилтэлэригэр сүүнэ улахан болҕомто ууруллар буолла. Соторутааҕыта дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин тустаах дьаһалга илии баттаата. Кини: «Итэҕэл тэрилтэлэрэ биир сомоҕо буолан үлэлиэхтээххит. Тирэх буоларга анал бырагыраама ылыллан, бүддьүөттэн өйөбүл көрүллүө», - диэн эппитэ эрэли үөскэтэр.  Онон, баҕа санаабыт туолан, итэҕэлбит дьиэтэ тутуллан, үлэҕэ киирэригэр эрэнэбит. Эйэлээх олох кэлиэ. Ол туһугар биһиги үҥүөхпүт-сүктүөхпүт. Итэҕэлбитин ыччаппытыгар тиэрдэн, үйэттэн үйэҕэ тарҕатыахпыт турдаҕа.