Уопсастыба

Бырангаат аҕа ууһун ытык сирэ

Сүлдьүкээр бөһүөлэгэ Мирнэй куораттан тус хоту, тоҕус көс кэриҥэ ыраах сиргэ, Бүлүү Эбэ хотун хаҥас кытылыгар, аатын биэрбит Сүлдьүкээр үрэҕиттэн икки биэрэстэ таҥнары, улаҕата биллибэт киэҥ сис тыа өрүскэ кэлэн кэтиллэр сиригэр сытар.

Урукку кэмнэргэ Бырангаат -- Садын нэһилиэгин дьонун көһөн бултуур эргимтэлэрэ арҕаа, хоту өттүлэрэ сүрдээх киэҥэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр хаалбыт Күөл Сүрүндэни, ол тулатынааҕы сирдэри бэйэлэрин бас билиилэринэн ааҕаллара. Бырангаат аҕа ууһун ытык Эбэлэрэ көһүнэн усталааҕа-туоралааҕа, уута балыгынан, тыата булдунан толорута. Сайыҥҥы кэмҥэ күөл ордук сэргэхсийэрэ: ыраахтан-чугастан ыал бөҕө көһөн кэлэн, куйаас кэми аһараллара. Элбэх ураһа турара, түптэлэргэ табалар тоҕуоруһаллара. Өр көрсүспэтэх дьон хардары-таары ыалдьыттаһаллара. Ойуун кыырыыта буолара. Билигин Сүлдьүкээр аныгы олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсар, сэргэх олохтоох-дьаһахтаах, төрүт култуураны өрө тутар нэһилиэк.

Иван Алексеевич бу дойдуга күтүөт. Манна хаһан, хантан кэлбитин туһунан маннык кэпсиир:

– Мин Амма улууһун Алтан нэһилиэгэр   Варвара Петровна уонна Алексей Михайлович Неустроевтар дьиэ кэргэттэригэр күн сирин көрбүтүм. Бииргэ төрөөбүт уон биэспит, мин уон үһүс оҕобун. Дьоммут 11 уол, 4 кыыс оҕону төрөтөн, атахтарыгар туруортаабыт, Алтан биир ытыктанар ыала буолаллар. Алтан орто оскуолатын бүтэрэн, аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан ытык иэспин толорон баран, 1999 сыллаахха Култуура уонна ускуустуба кэллиэһин бүтэрбитим. Үөрэнэ сылдьан, олоҕум аргыһын, Мииринэй улууһун Сүлдьүкээриттэн сылдьар Алексеева Галинаны көрсөн, ыал буолбуппут. Биир сыл Алтаҥҥа Валерий Ноев аатынан Култуура дьиэтигэр үлэлээбиппит. 2000 сыллаахха манна көһөн кэлбиппит. Атын сиртэн кэлбит киһини бу дойду дьонун-сэргэтин сыһыана сымнаҕаһа, сылааһа сөхтөрбүтэ. Дьэ, кырдьык, дьиҥнээх айылҕа оҕолоро! Кинилэргэ киһи барыта доҕор-атас, табаарыс. Көрүстэхтэринэ, ис сүрэхтэриттэн үөрэллэр, этэргэ дылы, бүтэһик да астарын үллэстэн сииргэ бэлэм дьоннор. Төһө даҕаны суола-ииһэ, сибээһэ мөлтөҕүн иннигэр, киһи кута-сүрэ тохтуур, биир поэт эппитинии, чахчы даҕаны үлэлиэххэ-үүнүөххэ, айыахха-тутуохха, үтүө дойду! Онон манна дьиэ-уот туттан олохсуйдубут, түөрт оҕолоохпут, сиэннэрдээхпит.

Ырыаны аргыс оҥостон

Амма уола олохтоох дьаһалтаҕа үлэ көрдөһө тиийбитигэр, нэһилиэк баһылыга Светлана Егоровна Саввинова кинини Култуура дьиэтигэр дириэктэринэн анаары гыммыт. Айар дьоҕурдаах эдэр киһи ону ылымматах, ол оннугар уус-уран салайааччынан үлэлииргэ баҕатын биллэрбит. Онтон ыла сүүрбэттэн тахса сыл элэс гынан ааһа оҕуста.

– Сүлдьүкээр эбэҥкилэр түөлбэлээн олорор сирдэрэ буолан, атын омук култууратын дьүөрэлээн үлэлиир ирдэнэрэ миигин тута интэриэһиргэппитэ, – диир Иван Алексеевич. – Оччолорго «Алаас Хотуна» диэн олохтоох ансаамбыл баара, олохтоохтор ыллыыр ньымалара атына сөхтөрбүтэ. Дьэ, ол күһүнтэн Ксения Спиридоновна Саввиновалыын сүбэлэһэн, ансаамбыл репертуарын талан, ырыаһыттары куоласка хайытан, эбии саҥа ырыалары үөрэтэн, фонограмманан ыллаан саҕалаабыппыт, сорох ырыаларбытын Владимир Игнатьевич байаанынан доҕуһуоллуура. Эбэҥкилии уонна сахалыы ырыаны-тойугу тарҕатар, духуобунай култуураны эдэр ыччакка тиэрдэр, иҥэрэр итиэннэ чөл олоҕу сырдатар сыалы-соругу туруоруммуппут. Онон репертуарбытыгар сахалыы уонна нууччалыы ырыалары эрэ буолбакка, эбэҥкилии ырыалары эмиэ болҕомто ууран, сиргэ-туомҥа толоруллар эргиир ырыатын дэвэйдээни уонна дьуохары эмиэ киллэрбиппит, араас сиэри-туому эмиэ оҥорорбут. Ансаамбылбыт «Алаас Хотуна» диэн аата алааһа суох сиргэ сөп түбэспэт этэ, ол иһин эрдэттэн этии килэрэммин, «Хотун» диэн ааттаабыппыт.

Анал идэлээх, үлэтин сөбүлүүр, идэтигэр бэриниилээх исписэлиис дьарыктыыр буолан «хотуттар» сыыйа араас таһымнаах кэнсиэрдэргэ, күрэхтэһиилэргэ кыттан, миэстэлэһэр, кыайыы үөрүүтүн билэр буолбуттара. Көлүөнэ солбуһан, саҥаттан саҥа ырыаһыттар кэлэн испиттэрэ. Сылын аайы ыытыллар улуустааҕы «Души и рук творения» диэн аҕам саастаах дьон күрэхтэһиитигэр, «Сааскы фантазия» диэн норуот айымньытын көрүүтүгэр бириистээх миэстэнэн бэлиэтэммитэрэ, кэлин «Битва хоров» диэн ырыа күрэҕэр лауреаттаабыттара, кэлин Гран-При хаһаайыттара буолбуттара.

Кэлэктиип ситиһиитэ улааттар-улаатан, 2003 сыллаахха Турцияҕа, Ялово куоракка буолбут «Деде Коркут» диэн аан дойду таһымнаах култуура уонна ускуустуба бэстибээлигэр Гран-При хаһаайыттара буолбуттара. Ити ситиһиилэрин өссө ордук чиҥэтэн, 2018 сыллаахха, кулун тутарга Сунтаарга ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи «Түһүлгэ – 2018» этническэй фольклор бэстибээлигэр эмиэ Гран-Прини ылбыттара.

Эһилигэр, ол эбэтэр 2019 сыл сайыныгар, Крымҥа ыытыллыбыт «Алтын майдан Крым-2019» аан дойдутааҕы фольклор инклюзивнай бэстибээл куонкуруһугар баран, ситиһиилээхтик кыттыбыттара. Бэстибээл биэс араас бары куонкурустарыгар барытыгар бастакы миэстэни ылан, үөрэн-көтөн, өрөгөйдөөн, астынан-дуоһуйан, санаа хоту сынньанан кэлбиттэрэ.

Тыын кыһалҕалары быһаарсан

Нэһилиэк дьоно-сэргэтэ айымньылаах үлэһит, уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөх күтүөттэрин ытыктааннар, 2005 сыллаахха ыытыллыбыт олохтоох сэбиэт дьокутааттарын быыбарыгар киниэхэ биир мандааты итэҕэйбиттэрэ. Дьэ онтон ыла Иван Неустроев нэһилиэгэр дьокутаатынан үһүс болдьоҕор үлэлии-хамсыы сылдьар. Быбардааччыларын итэҕэлин чиэстээхтик толорон, тустаах үлэтин кытары дьүөрэлээн, нэһилиэк тирээн турар кыһалҕалаах боппуруостарын быһаарыыга сыратын харыстаабат, дьоҥҥо-сэргэҕэ туох кыалларынан көмөлөһө сатыыр.

Ханнык баҕарар тыа сиригэр тыын боппуруостар биирдиҥи соҕустар. Ол – ыраас иһэр уу, суол-иис, бөҕү тоҕор сыбаалка, сибээс, интернет, телевидение, уот ситимин күүһүрдүү, тиэхиньикэ тиийбэтэ, баһаарынай чаас, сайыҥҥы уу ситимэ, благоустройствоны сайыннарыы, сылын аайы ыытыллар өрөмүөн үлэлэрэ, бөһүөлэги көҕөрдүү, ыраастааһын, паарканы саҥардыы о.д.а. Балары таһынан, Сүлдьүкээргэ кыһалҕалаах боппуруостарынан Бүлүүтээҕи ГЭС нөҥүө ааһар пропуск быһаарыллыыта, сир баайын хостооччулар сылын аайы сэрэтиитэ суох кимэн киирэ туралларыттан нэһилиэк сирэ-уота көмүскэллээх буолуутун тэрийии, саҥа оскуола, саҥа Култуура дьиэтин, харааһы, баанньыгы тутуу буолар.

Итинтэн төһөтө эрэ быһаарыллан, олоххо киирэн үлэлии тураллар, оттон сороҕо дьокутаат күннээҕи аргыс оҥостубут блокнотугар салгыы туруорсуллар боппуруос быһыытынан бэлиэтэнэн кытаанах хонтуруолга сылдьаллар.

– Билиҥҥи уустук балаһыанньаҕа туора турбакка, нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар, кырдьаҕастарга итиэннэ мобилизацияҕа барбыт дьоҥҥо көрүллэр араас көмө кэмигэр оҥоһулларыгар үлэлэһэбит, – диир Иван Алексеевич. – Кэнники ыҥырыкка эдэр, эрчимнээх дьону кытта талыллан үлэлиирбиттэн үөрэбин, ол курдук Алексей Горностаев, Александра Петрова, Николай Саввинов, Нюргустаана Васильева, Константин Гуринов уонна Чаҕыл Сергеев дойдуларын сайдыытын туһугар биир хамаанда буолан, таһаарыылаахтык үлэлии-хамныы сылдьаллара хайҕаллаах. Олох салҕанар, Ил Дархан, Ил Түмэн, Бырабыталыстыба уонна улууспут дьаһалтата тыа социальнай хайысхаҕа сэргэ тутан, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга, уопсайынан тыа сиригэр болҕомтолорун ууралларын бэлиэтиир тоҕоостоох. Бэйэбититтэн эмиэ элбэх тутулуктааҕын умнумуохпутун наада. Миэстэтигэр үлэ элбэҕи быһаарар. Түгэнинэн туһанан, миэхэ эрэнэн мэлдьи дьокутаатынан талар быыбардааччыларбар, куруук сүбэ-ама, күүс-көмө буолар дьоммор-сэргэбэр, дьиэ кэргэммэр улахан махталбын тиэрдэбин. Эйэлээх, дьоллоох олохпут эргийдин, чөл, доруобай буолуоҕуҥ!