Уопсастыба

Суол-иис хаардаах, тибиилээх, үрдүк сыырдаах үрэҕи хас да сирдэринэн туорааһыннаах да буоллар, Руслан Чемезов  биир да сиргэ иҥнибэккэ санаабытын ситэн кэллибит. Махтал улахана буоллун. Быйыл кинигэ-альбом таһаарарга анаан хаартыскаҕа түһэрдибит. Владимир Парфенов Афанасий Осиповка сыһыаннаан элбэҕи кэпсээтэ. Олору «Үлэ күүстэрэ» анаан таһаарыахтара.

Бүгүн Эргис Таалатыгар турар Афанасий Осипов төрөөбүт-үөскээбит дьиэтин туһунан санаа атастаһыахпын баҕардым. Мин тула өттүн кэрийэ сылдьан көрөн, дьэ сөхтүм, мастара улахана бэрт. Сорох истиэнэлэрин маһа икки харыстан ордуктаахтар ээ. Былыргы таҥара дьиэлэрин курдук. Дьэ, мааны тутуу. Сэлэппиискэтэ, муннуктарын охсуута  тэҥэ дьикти үчүгэй. Чахчы да ол саҕана, улахан уус дьон кыһаллан-мүһэллэн туппуттар. Ордук эргэ дьиэлэр муннуктарынан сытыйан буорайааччылар. Оттон бу дьиэ гиэнэ көрөргүт курдук, ханан да оннук эргэрбитэ, эмэҕирбитэ суох.

Киһи хомойоро, бу улуу биир дойдулаахпыт дьиэтигэр хас да сыллааҕыта  хайалара эрэ сүөһүлэрин киллэрэн көрө сылдьыбыттар. Хотон оҥостубуттар, күкүүрдэрэ эҥин тураллар. Ону сүрэ бэрт диэн хаартыскаҕа да түһэриэхпэр илиим барбата, санаам буолбата. Дьэ, сүрдээх быһыы доҕор. Аны туһата суох, харыстаммат, быраҕыллыбыт дьиэ диэбитэ дуу, ол сүөһүлээх киһи.

Академик аймаҕа Мытаах нэһилиэгин олохтооҕо Софрон Кузьмич Осиповтан бу дьиэ туһунан ыйыппыппар маннык быһаарда:

“Афанасий Николаевич биирдэ эмэ кэлэ сырыттаҕына биһиэхэ киирэн тахсара. Мин элбэхтик Эргискэ сылдьарым иһин, өрүү ыйыталаһар буолара, “дьиэбит хайдаҕый, турар дуо” диэн. Уонна куоракка даачатыгар, эбэтэр ханна эрэ дуу көһөрүөн баҕарарын этэрэ. Итинник ыраах сиргэ туран, таах туһата суох хаалыа, сууллуо диэн санааргыыра. Баҕар, олоҕо уһаабыта буоллар, көһөрүө хаалла эбитэ дуу...».

Манна сылдьыбыт эрэ барыта, хайдах эмэ гынан Афанасий Осипов дьиэтин көрүү-истии, урукку чөлүгэр түһэрии наада эбит дии саныа. Ама хайдах итинник хотон буолан, төһө өр быраҕыллан туруой? Аны сотору сылгы киирэн сөрүүкүүр сиригэр кубулуйуо.

Бу ураты историческай суолталаах дьиэни, хайдах харыстыахха сөбүн туһунан, СӨ култуурунай нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстыыр Департамент салайааччыта Николай Макаровтан ыйыталаспыппар маннык сүбэлээтэ:

- Мин санаабар, ССРС норуодунай худуоһунньуга, саха норуотун киэн туттуута Афанасий Осипов олорбут дьиэтин харыстыыр туһунан кэпсэтии барара наадалаах. Баар балаһыанньаны, инники кэскилин барытын учуоттаан туран, кини үөрэммит сиригэр, саамай ытыктыыр биир дойдулаахтара Даниловтар үөскээбит, улааппыт сирдэригэр Борго көһөрөр киһи дии саныыбын. Билигин Борго Ытык сир статуһун иҥэрэргэ үлэни саҕалаан эрэбит. Онно көһөрө буоллар, харыстанар объектар ахсааннарыгар киллэриэххэ сөп. 

Мин ити этиини эмиэ сэҥээрэбин. Оччоҕо Дьиикимдэттэн чугас, суоллаах-иистээх, өрүү көрүллэр-истиллэр сиргэ, бу Улуу киһибит олорбут, оҕо сааһа ааспыт дьиэтэ дьиҥнээхтик харыстанарыгар, саҥаттан-саҥа  көлүөнэ сөҕө-махтайа көрө сылдьарыгар эрэл баар буолуо этэ. 

Академик аатын ылбыт Бэрдьигэстээх орто оскуолата туох диирэ буолла? “Көһөрөр анньыы” дииргэ эмиэ төрүөт суох курдук, бу дьиэ манна Бөтөҕөстөөхтөн көһөн кэллэҕэ.

Оттон дьиэ туруга мөлтөх эбит, көһөр кыаҕа суох диэн быһаарыллан, анараа Таалаҕа туран хаалар түбэлтэтигэр, син биир эмиэ элбэх үлэ барыан наада. Урукку шифердэммит сарайа, акылаата уларыйан, өһүөлэрэ саҥардыллан, оһоҕо көтүллэн, саҥаттан муосталанан. Ааннанан-хостонон. Түннүктэрэ олох уларыйан, саҥаттан таастанан, дьиэтэ-уота сууйуллан-сотуллан, ыраастанан. Дьиэ күрүөлэнэн, олбуорданан. Аны ону ким үрэх баһа дойдуга көрүөй, ким эппиэтинэскэ ылыныай? Борго курдук элбэх турист сылдьыбата чуолкай.

Историяҕа киирбит саха норуотуттан бастакы академикпыт Афанасий Николаевич Осипов үбүлүөйдээх сылыгар бу боппуруос туһалаахтык, кэскиллээхтик быһаарылларыгар сөптөөх дьаһал олохтоноругар баҕарабыт.

Бэрдьигэстээххэ Сэмэн Даниловтаах дьиэлэрэ Бортон көһөрүллэн кэлэн ыалга турбута. СӨ үтүөлээх учуутала Семен Филипповтыын баран көрөн, хаартыскаҕа түһэрэн харыстыахха диэбиппит эрээри, ким да болҕомтоҕо ылбатаҕа.  Син өр күүтэн көрөн баран, ыаллар саҥа дьиэ туттаары көтүрэн кэбиспиттэрэ... Билигин туга да суох. 

Оттон Афанасий Осиповтаах дьиэлэрэ Даниловтар дьиэлэринээҕэр лаппа сэнэх көрүҥнээх. Эрдэ сарайа шифердэммитэ, дьиэ арыый туруктаах буоларыгар лаппа көмөлөстөҕө дии.