Уопсастыба

1964 с., күһүөрү сайын Иван Федосеевтыын-Доосолуун Крымҥа, А.П. Чехов аатынан суруйааччылар Айар дьиэлэригэр тиийбиппит. Хара муора кытылыгар дьаарбайарбыт, хоптолор халыҥ үөрдэрэ халлааҥҥа, муораҕа кылбаҥнаһа дайалларын уруургуу, таптыы көрөрбүт. Биир күн үрүҥ холуста көстүүмнээх, халыҥ таастаах ачыкылаах мас саханы көрсө түспүппүт. Кини Сомоҕотто убайа Николаев диэн хайа инженерэ эбит. Манна олохсуйбута ырааппыт. Доосо киниттэн ыйытта: «Манна Афанасий Спиридонович Ефимов диэн киһи олорор сурахтааҕа. Ол киһи тыыннаах дуо, ханна олороруй?» Киһибит кулук-халык, мух-мах буолла: «... ол киһи наһаа мнительнэй, бука, мин кини аадырыһын эттэхпинэ сөбүлүө суоҕа», -- диэтэ. Ол да буоллар, ханна олорорун эттэ.

Биһиги сарсыныгар Абыйтан сылдьар Иван Хабаров диэн геолог киһини кучуйан, былыргыта Пепеляев генерал Саха сирин хотугу улуустарыгар боломуочунайыгар Афанасий Спиридонович Ефимовка, Ыбырыан диэн аатырбыт атыыһыт уолугар, Симферополь куоракка айаннаатыбыт. Таксинан өр гымматыбыт, Карл Маркс аатынан уулусса 40 №-игэр тиийэн түстүбүт. Үөһээ этээскэ тахсан, электричество чуораанын баттыырбытын кытта, үрдүк сүүстээх, уһун ньылбаа, кубаҕай сирэйдээх киһи ааны аста. Биһигини көрөөт курус гына түстэ, сөбүлээбэтэҕэ тута билиннэ. Ол эрээри дьиэтигэр киллэрэн саалатыгар аһарда. Балай да соччо табыгаһа суох чуумпу турда. Доосо: «Сахалыы билэҕин дуо?» -- диэтэ. Киһибит уйан сирин таарыттарбыттыы өрө чаҕылла түстэ: «Как не знать, как забыть?.. Это значило бы отказаться от самого себя. Может быть, моя личная трагедия заключается в том, что я слишком любил свой язык, свой родной народ», -- диэн буолла. Ити курдук кэпсэтии тимэҕэ сөлүннэ, бэйэбитин билиһиннэрдибит. Иван Хабаровы уруурҕаата: «Биһиги Хабаровтардыын маннык этибит», -- диэн баран, икки илиитин ытыһын холбуу тутан көрдөрдө. Мария диэн суон, бэрт доруобай көрүҥнээх нуучча дьахтара кэргэннээх эбит. Түгэх хостон Элгэс диэн уола тахсан илии тутуһан билистэ. Үрдүк уҥуохтаах, кубаҕай хааннаах сиппит киһи. Инженер эбит. 

Доосо: «Гражданскай сэрии историятын үөрэтэбин, тугу эмэ кэпсиэҥ дуо?» – диэбитигэр, ол барыта эһиги архыыпкытыгар сытар диэн кыккыраччы аккаастаан кэбистэ. Хата гражданскай сэрии саҕана намыһах, көп түүлээх аттары миинэн, саа сүгэһэрдээх дьон алааһы туораан эрэр хаартыската бэчээттэммит хаһыаты көрдөрдө. «Эһиги билэҕит дуо, мин бу дьону ааҕа билэбин», -- диэн дьээбэлэнэн ылла. Дьокуускайга 1912 с. Романовтар династияларын 200 сылыгар тэриллибит үөрүүлээх мунньахха саха тойотторо, үөрэхтээхтэрэ түспүт хаартыскаларын көрдөрдө. Онно бу биһиги турабыт диэн Ефимовтары ыйан көрдөрдө.

Сотору чэйгэ ыҥырдылар. Ол кэнниттэн оҕонньорбут бачча кэлбит дьоҥҥо Симферополь куорат кэрэ-бэлиэ сирдэрин көрдөрүөм диэтэ. Таһырдьа таҕыстыбыт. Аҕыйах дьиэни ааһан баран, биир эргэ мас дьиэ муннугар туох эрэ көстөр-көстүбэт хайаҕаһы көрдөрдө: «... сэрии саҕана бу мин сибээскэ тахсар туочукам этэ», -- диэтэ. (Дьон кэлин кэпсииринэн, биһиги дьоммут оккупация саҕана немецтэргэ бу куоракка сэбээскэй былааһы утары сэриилэспит Ефимов олорор диэн докумуону «быраҕан» биэрбиттэр курдук. Онон кинини немецтэр бэйэлэригэр үлэһит оҥостубуттар, өссө бургомистр оҥорбуттар диэн айах кэпсээнэ баара. Онон кини сэбиэскэйдэргэ да, ньиэмэстэргэ да үлэлээбит курдук сурахтааҕа).

Афанасий Спиридонович «Салгыыр» диэн татаардыы ааттаах үрэҕи көрдөрдө. Онно тоҕо эрэ Суворов үрүҥ мыраамар бюһа турбут. Биир эргэ мас дьиэ дьикти, эриэккэс мас орнаменнаах аанын көрдөрдө, маны көрөөрү былыр Лев Толстой кэлэ сылдьыбыта үһү. Мантан муора чугас, от-мас олус хойуу, салгына ураты ыраас, оҕолорбутун илдьэ манна кэлэн сынньанан, салгын сиэн барааччыбыт диэн кэпсээтэ.

Күн ортолоон барда. Киһибит рестораҥҥа киллэрдэ. Биир муннук остуолга олордубут. Официантка дьахтар оҕонньору кытта үөрэ-көтө кэпсэттэ. «Хайдах олороҕут?» -- диэн ыйыталаһар. «Кэммитинэн олоробут», -- диир, өскөтүн бу сулуучай буолбатаҕа буоллар, мин бүгүн манна кэлиэм суох этэ диэн, биһигини ыйан көрдөрдө. Доосо ас сакаастаата, туох арыгыны ылабыт диэтэ. Херес диэн портвейна ылыахха диэтэ оҕонньор, бу арыгыны былыр кини аҕата сөбүлүүрэ үһү.

Аһыы олорон, убайа Владимир Спиридонович Ефимовы уруккута ЧК, милииссийэ бэрийэр бэрдин, кэлин Дьокуускай куорат сэбиэтин сэкирэтээрин сураста. Ону мин өлбүтэ, обком спецбалыыһатыгар биир палаатаҕа сыттахпытына диэтим. Ыбырыан атыыһыт үс уоллаах эбит. Пепеляев сэрииһиттэрэ, Афанасий Ефимовтаах, Дьааҥы куораты төгүрүктээн сыппыттар. Афанасий убайын Владимиры ыҥыттаран куорат таһыгар ойуурга кэпсэтиэх диэбит. Ону Владимир Афанасий саһан турар маһын ытан «тас» гыннарбыт. Кэпсэтии онон бүппүт. Ити Николай Егорович Мординов-Амма Аччыгыйын биһиэхэ кэпсээнэ. Үһүс уол, аатын умнубуппун, парламентёр, ол аата кыһыллары, үрүҥнэри эйэлэһиннэрэ сатыыр үлэлээҕэ эбитэ үһү. Ону кыһыллар тутан ылан, провокатор диэн ытан кэбиспиттэр.

Ресторантан киэһэлик Афанасий Спиридонович дьиэтигэр кэллибит. Кэргэнэ бэйэтэ оҥорбут бичиэнньэлээх бэрт минньигэс чэйин истибит. Дьиэ кэргэн фотоальбомун көрдүбүт. Оҕонньор «... вот мой якутский уголок» диэн кырса ойууламмыт хартыынатын, арааһа, Афанасий Осипов уруһуйа быһыылааҕа, уонна Октябрина Дьяконова кыыһа «Артекка» кэлэ сылдьан түспүт хаартыскатын көрдөрдө. Остуолугар Алексей Кулаковскай соторутааҕыта тахсыбыт кинигэтэ сытара. Өксөкүлээх Лермонтовтан «Абааһы андаҕарын» тылбаастаабытын ааҕан субуруппахтаата. Гавриил Васильевич Ксенофонтовы кытта Москваҕа хоонньоһон утуйар этибит диэн, бэркэ билсэллэрин кэпсээн аһарда. Ханна эрэ көрсөн, Георгий Семенович Ефимовы мантан бар диэн сүбэлээбит, онон чэкиистэртэн кыл мүччү куоппута диэтэ. Павел Васильевич Ксенофонтовы конфедералистар түмсүүлэрин тэрийэн, дьон бөҕөнү таах кыртарбыта, «чудак, когда все это было давно проиграно...» дэтэлээтэ. Максим Кирович Аммосовы «чахчы государственнай өйдөөх, үөрэхтээх, бэрт киһилии сиэрдээх-майгылаах киһи этэ» диэн аһарда.

Киэһэ хараҥаран барда. Ялтаҕа барар автобус тиһэх рейсин куоттарымаары тиэтэйии буолла. Автобуһу кыл мүччү баттастыбыт. Оҕонньорбут биһигини автобуска аҕалаат, бэрт чэпчэкитик хааман, дьиэтин диэки сылыбырайа турбута. Кэлин А.Е.Кулаковскайы-Өксөкүлээх Өлөксөйү хараардааччылар эмиэ өрө тура сылдьыбыттара. Онно кинини Охотскай муора кытылынан устубутун, Сэйимчээҥҥэ кыстаабытын Пепеляевы кытта сибээстии сатыыллара. Ол дьыаланы дьайҕардаары, алҕаһаабат буоллахпына, Раиса Реасовна Кулаковская Симферопольга бара сылдьыбыта. Афанасий Спиридонович киниэхэ Кулаковскай Пепеляевы кытта туох да сибээһэ суох этэ диэн, киһи эрэ итэҕэйиэх курдук быһаарыылары биэрбит этэ.

Мин дьиэбэр кэлэн баран Аптаах тыллаах Абый уола Аппанааска (кини бу псевдонимынан хоһоон суруйара эбитэ үһү) Гаврил Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» диэн кинигэтэ саҥа тахсыытын ыыппытым. Кини «Смена» фотоаппаратынан түһэрбит хаартыскаларын ыыппыта. Биһиги билсиибит итинэн бүппүтэ.

5.06.2007 с.