Уопсастыба

– Сыл устата бэлэмнэнэн, быйылгы Олоҥхо ыһыаҕар Таатта улууһуттан 130-тан тахса кыттааччы­лаах дэлэгээссийэ сырытта. Култуу­рунай, успуорт күөн-күрэстэригэр көхтөөх кыттыыны ыллыбыт. Бу иннинэ Өймөкөөҥҥө ыытыллыбыт научнай-практическай кэмпири­энсийэҕэ кыттыбыппыт. Тэрээһин кэмигэр сөбүлэҥ түһэрсэн, ыһыах тэрийиитигэр кыттыһаммыт, 198 миэтэрэ усталаах ситии баайан тиксэрдибит, сэттэ култуура үлэһит­тэрэ волонтердаатылар. Быйылгы ыһыах Өймөкөөҥҥө буолбутун олус биһирээтим. Өймөкөөн сирин-уотун, амарах майгылаах үтүө дьонун-сэ­ргэтин, төрөөбүт дойдутун курдук сүрэҕэр сыһыаран, талыы-талба Таатта көмүс ньээкэтигэр таала­лаан үөскээбит, айар тыл аҕата, саха литэрэтиирэтин төрүттээччи, учуонай, бөлүһүөк Алексей Кулаков­скай-Өксөкүлээх Өлөксөй 99 сыл аннараа өттүгэр ыһыах ыспыт ытык сирэ буолар. Ити курдук, Өймөкөөҥҥө икки ытык сирдэрбит алтыһыылара буолла. Айыы санаанан салайтаран, түбүктээх үлэбит үтүө түмүктэннэ.

Ыһыах тэрээһиннэрин олус астынныбыт, ону ааһа баран кыай­ыы көтөллөннүбүт. Биирдиилээн олоҥхону толорууга үһүс төгүлүн «Кы­лаан кыайыылаах» ааты сүктүбүт. Быйыл муҥутуур кыайыылааҕынан Өксөкүлээх Өлөксөй төрүт түөлбэтэ Чычымахтан төрүттээх Алексей Николаев буолла. Иккис кылаан ситиһиибит - хомус түһүлгэтигэр хо­мус ууһа, норуот маастара Эдуард Тарабукин «Алаас ахтылҕана» диэн тиэмэҕэ киирсэн бастаата. Үһүс кы­лаан бирииһи Дугуйдаан Винокуров таҥаһын тикпит норуот маастара Изабелла Элякова ылла. Кини тири­инэн айанньыт таҥаһын тигэн ма­астар-кылаас көрдөрдө. Төрдүһүнэн, сытыы тыллаах чабырҕах түһүл­гэтигэр Тыараһатааҕы «Кылыһах» фольклорнай норуодунай ансаамбыл кыайыы тосхоллонно (сал. Марина Говорова). Бэһис улахан ситиһиибит – «Эр бэрдэ» успуорт араас көрүҥэр күрэс муҥутуур кыайыылааҕынан баһаарынай сулууспа начаалынньы­га Владимир Михайлов буолла.

Бөлөҕүнэн олоҥхону толоруу күрэххэ биэс хамаанданы бэлэмнээн кытынныбыт. Маныаха сыл устата бэлэмнэммит «Дьохсоҕон олоҥ­хоһуттара» бөлөх кыайыыны ситистэ. Бөлөх салайааччыта Афанасий Попов былырыын Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллы­быт үбүлүөйдээх ыһыахха олоҥхоҕо кылаан кыайыылаах буолбута. Түөрт бөлөх анал ааты ылары ситистэ. Маны таһынан, олоҥхону толорууга, оһуохайга, иистэр, уустар күрэх­тэригэр таатталар анал ааттары ыллылар.

Быйылгы ыһыах уратылааҕын бэлиэтээтим. Ол курдук, ыһыах кэмигэр улуустарынан түһүлгэлэри сүрүннээн тэрийэргэ анаатылар. Биһиэхэ «Туос ураһа» түһүлгэтэ түбэ­спитэ. Манна олоҥхону биирдиилээн толоруу ыытыллыбыта. Түһүлгэҕэ күрэс аһыллыытын сиэрин-туомун тэрийбиппит. Ытык-мааны ыал­дьыттарынан СӨ Ил Дархана Айсен Николаев, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэр­эссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров, Өймөкөөн улууһун дьаһалтатын исписэлииһэ Александр Иванов, Томтор нэһилиэгин баһылы­га Алексей Винокуров буолбуттара.

Түһүлгэбит сиэрин-туомун аһыл­лыытыгар анаан-минээн Өксөкүлээх Өлөксөй балаҕаныттан уот саҕан аҕалбыппыт. Маныаха саха саарына удьуордарын түмэн, төрөөбүт балаҕа­ныгар буор көмүлүөккэ уот оттоммут чоҕун, күлүн туой көһүҥэ иһиккэ харайан, Өймөкөөн сиригэр-уотугар аҕалан, алгыс уотун уматан, быйаҥ тардыы сиэрин-туомун ыыттыбыт.

Олоҥхону толорооччулар күөн көрсүүһүүлэрэ ыытыллыан иннинэ анал бэлиэҕэ ааттарын суолларын суруйдулар, анал оҥоһуллубут биэс харахтаах харысхалга ииллилэр уонна туос ураһаҕа олоҥхолорун то­лордулар. Маны тэҥэ Уус Тааттаттан төрүттээх маастар Розалия Малы­шева 15 миэтэрэ усталаах былыргы туомунан баайбыт саламатын бэлэх­тээтибит. Ыһыах чэрчитинэн ыытыл­лыбыт төгүрүк остуолларга, кинигэ биһирэмнэригэр сырыттыбыт.

Түгэнинэн туһанан ыһыаҕы иилээн-саҕалаан, тэрийсэн ыыппыт кэмитиэт бэрэссэдээтэлигэр Сер­гей Местниковка, Ил Дархан Айсен Николаевка, Ил Түмэн бэрэссэдээт­элин солбуйааччытыгар Александр Жирковка, Өймөкөөн улууһун са­лалтатыгар, дьонугар-сэргэтигэр, биир эйгэлээх СӨ Олоҥхо Ассоци­ациятыгар, Олоҥхо тыйаатырыгар, бииргэ үлэлэспит тустаах тэрилтэ­лэр кэлэктииптэригэр өрөгөйдөөх Өймөкөөн Олоҥхо ыһыаҕын үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбытынан, таатталар ааттарыттан барҕа мах­талбытын тиэрдэбит. Саха норуотун сомоҕолуур, түгэҕэ биллибэт баай култууратын, төрүт үгэстэрин түмэр, өйү-санааны сааһылыыр, үйэлээҕи тарҕатар, талааннары таһаарар Олоҥхобут ыһыаҕа үйэлэргэ салҕана турдун!, - диэтэ Майа Егорова.

ОҔО СААСПЫТТАН ОЛОҤХОНУ СЭҤЭЭРЭБИН

Өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэххэ 200-тэн тахса олоҥхоһут кыттыыны ылла. Таатта улууһуттан Алексей Николаев Гран-при хаһаайына буолла уонна 700 тыһ. солк. сэртипикээти тутта. Алексей Николаев идэтинэн бэтэринээр эрээри, оҕо сааһыттан олоҥхону сөбүлээн истэр, 10-тан тахса сыл дьаныардаахтык дьа­рыктанар, баҕалаахтары үөрэтэр, маастар-кылаас ыытар, атын дой­дуларга сылдьан олоҥхону толорон сөхтөрөр.

– Олоҥхонон үлүһүйэн туран 10-тан тахса сыл дьарыктанабын. Аан бастаан холонуубар «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону аахпытым. Кэлин Петр Решетников «Аһыны­гас санаалаах Айыы Дьураҕастай Бухатыыр» олоҥхону үөрэппитим. Ыһыахха анаан-минээн Таатта Ту­ора Күөл олоҥхоһута Иван Огочу­яров-Баспарыйа суруйбут «Айыы Дугуйдах» олоҥхону үөрэппитим. Кини кинигэтин Акулина Егасева булан биэрбитэ. Олоҥхобун сиһилии үөрэтэн баран, Кэбээйигэ, оттон саас Өймөкөөҥҥө аахпытым, быйыл Олоҥхо ыһыаҕар толордум. Күрэс сүүмэрдээһинигэр финалга уон буо­лан 30-туу мүнүүтэ олоҥхолоотубут. Муҥутуур кыайыылаах бирииһин 700 тыһ.солк. туттардылар. Тыа киһитигэр бу улахан өйөбүл, онон үөрүүм олус улахан. Кырдьыгынан эттэххэ, бириэмийэ ылардыы диэн күрэххэ анаан киирсибэтэҕим. Ис санаабар дуоһуйарга олоҥхолуубун, дьону көрөн үөрэнэбин.

Олоҥхону кыра эрдэхпиттэн олус сөбүлүүбүн. Аҕам Николай Николаев 70-с сылларга Гаврил Колесов олоҥхолуур пластинкатын атыылаһан аҕалбыта. Маны эргитэ сылдьан, киэһэ ахсын истэрим, кини курдук ыллыы сатыырым. Ийэм Мария Николаева араадьыйанан олоҥхо буолла даҕаны олордон иһи­тиннэрэрэ, билигин санаатахха истэ үөрэппит эбит. Кини олоҥхоһут толо­роругар тыла чуолкайын, куолаһын араарарга үөрэппитэ. Аны тастыҥ быраатым Игорь Ньургун Боотур пла­стинкатын уонна кинигэтин кыбына сылдьан миигин эккирэтэрэ, аахтара­ра, бэйэтэ да ааҕара уонна кэпсиирэ. Оннук гынан, интэриэс тардан, олоҥ­холуурга олук уурбуттар эбит.

Кэлин олоҥхо абылаҥа кынат­таан көтүппүтэ элбэх. ХИФУ препода­вателэ, дуоктара Людмила Ефимова олоҥхолотоору Киргизияҕа илдьэ сылдьыбыта. Онно улахан кэнсиэр­гэ кыттан турардаахпын. Ол кэннэ гримернайга 17 саастаах уол киирэн махтаммытыгар олус соһуйбутум. «Мин барытын өйдөөтүм, остуоруйа дойдутугар сырыппыт курдук санан­ным», - диэбитэ өйбөр хаалбыта. Онон, мин санаабар, олоҥхобут оҕону иитиигэ олус туһалаах дьарык буолуо этэ. Кэнсиэр кэннэ киргиз бөҕөтө кэлэн биһиги тылбытынан саҥарар эбиккит диэтилэр. Бастаан ыган кэлбиттэрин соччо сөбүлээбэтэҕим эрээри, кэлин кырдьык тылбыт майгыннаһар эбит диэн санааҕа кэл­битим. Маны тэҥэ, Францияҕа, Турци­яҕа, Кытайга, Кабардино-Балкарияҕа, Калмыкияҕа тиийэ сылдьаммын олоҥхолообутум. Ити курдук, атын тас дойду омуктарыгар сахабыт кул­тууратын билиһиннэрэбит. Билигин олоҥхоһуттар түмсэммит, «Олоҥхо айана» диэн бөлөхтөөхпүт (сал. Акулина Егасова, Семен Сивцев-Чыс­хаан, Раиса Маркова уонна Алексей Николаев). Манна биир санаалаахтар ирэ-хоро кэпсэтэбит.

Бэйэм дьону, оҕолору үөрэтэбин, кэпсиибин. Раиса Марковалыын бый­ыл Кэбээйигэ тиийэн баҕалаах дьону үөрэппиппит. Өймөкөөҥҥө хас да сыл сырыттыбыт. Быйыл лааҕырга ыҥыран оҕолору дьарыктаппыттара. Оҕолорум бастакы холонууларыгар ситиһиилэннилэр, анал аакка тиги­стилэр, онон үөрэбин.

ХОМУСЧУТТАРГА БАСТЫҤ – ЭДУАРД ТАРАБУКИН

«Чыпчаал аат» хомусчуттар куонкурустарын Кылаан кыайыыла­аҕынан Таатта Чынаайытыттан Эду­ард Тарабукин буолла. «Дьырылата дьүрүhүйэр Олоҥхо дойдутун xoмyha» күрэскэ 30-тан тахса хомусчут күөн көрүстэ.

– Куонкуруска кыттар былааным суох этэ, хомус атыылыы диэн барбы­тым. Дьүһүйэр тиэмэни сүүмэрдээн талбыппыт. Куонкуруска ыйыллыбыт айымньынан хомуска оонньоон дьүһүйбүппүт. Миэхэ «Алаас ахтылҕа­на» түбэспитэ. Маннык күэхтэргэ аан маҥнайгытын кыттабын. Бэйэм хомус оҥоробун уонна оҥорбут хому­спар тута оонньоон көрөбүн, - диэн Эдуард кэпсиир.

Манна даҕатан эттэххэ, Эдуард Тарабукин былырыын анал байыан­най дьайыыга ыҥырыллан, бу кыһын дойдутугар төннөн кэлбитэ. Онон, бу талан ылбыт тиэмэтэ киниэхэ чугас буолара саарбахтаммат. Ол даҕаны иһин, хайдахтаах курдук кини дойдутун ахтан, ыраах да сылдьан сүрэҕэр би­гээн, хараҕар ойуулаан сылдьыбытын көрөөччүлэр таайбыттарын, истиҥ иэйиитин долгунугар хомус нөҥүө ырыа буолан кутуллан тахсыбыта диэн дьүүллүүр сүбэ хамыыһыйата сыаналаата.

Дьиэ кэргэнин туһунан кэпсэ­этэххэ, түөрт оҕолоохтор. Кэргэнэ Оксана Тарабукина салон арыйан, кэрэ куоларга өҥө оҥорор. Өбүгэлэрэ худуоһунньуктар. Онон, улахан удьуор уолугар инникитин даҕаны өссө ула­хан ситиһиилэри, өрө тахсыылары баҕарабын.