Уопсастыба

Ырыа ис хоһооно

Иннокентий Артамонов 1959 сыллаахха, сэрии бүппүтүн кэннэ 14 сыл буолан баран, «Мин мантан сэриигэ барбытым» диэн хоһоонун суруйбута. Уот сэрии алдьархайын илэ хараҕынан, инчэҕэй этинэн билбит буойун суруйааччы өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалбыт дойдутуттан арахсар түгэнин хоһоонугар хоһуйбута.

Мин мантан сэриигэ барбытым

Кыракый балаҕан дьиэбиттэн,

Ыраахха диэритин кэтэһэн

Турбута кырдьаҕас мин аҕам.

Мин мантан сэриигэ барбытым

Оскуола чуораанын хаалларан,

Саас буолан, чыычаахтаах чараҥым

Симэммит хатыҥын аттынан.

Мин мантан сэриигэ барбытым

Илиҥҥи саһарҕам аннынан,

Колхуоһум соноҕос атынан

Суол буорун бурҕатан ааспытым.

Мин мантан сэриигэ барбытым

Бар дьонум алгыһын ыламмын,

Далбаатыы хаалбыта алааһым

Будьурхай баттахтаах тыатыныын.

Хоһоон уустук ойуулуур-дьүһүннүүр тыллара суох эрээри, киһиэхэ өйдөнөр судургу, күннэтэ туттуллар тыллартан турарарынан уһулуччу поэтическай уратылаах. Ырыа тыллара дьону эдэркээн саллаат дьылҕатын туһугар долгуйар турукка киллэрэллэр. Маныаха, бытааннык сыыйыллан ылланар матыыба санаарҕабыл иэйиитин уһугуннарар.

Сэрии суостаах сылларыгар төһөлөөх элбэх төрөппүт кыракый балаҕанын таһыгар оҕотун кэтэһэ хаалбыта буолуой?! Ырыаҕа кырдьаҕас аҕа оҕотун сэриигэ атаарар. Маныаха, кини уола хайаатар да төннүөҕэр эрэнэр санаатын «Ыраахха диэритин кэтэһэн» диэн строка көрдөрөр.

И. Артамонов баара-суоҕа 16-лааҕар, сааһын эбинэн туран, сэриигэ баҕа өттүнэн тылланан барбыта. «Оскуола чуораанын хаалларан» эдэркээн уол соноҕос акка олорон, бар дьонун алгыһын ылынан баран эрэрэ бу баардыы көстөн кэлэр.

Бэйиэт хоһоонугар «Саас буолан, чыычаахтаах чараҥым Симэммит хатыҥын аттынан», итиэннэ «Далбаатыы хаалбыта алааһым Будьурхай баттахтаах тыатыныын» диэн тылларынан айылҕатын бэрт истиҥник хоһуйар. Бу айылҕа оҕото барахсан төрөөбүт сиригэр тапталын билинэр тылларынан буолаллар.

Ырыа тылын айааччы

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 25 суруйааччы саа саадах тутан сэрилэспиттэрэ. Олор истэригэр Иннокентий Иванович Артамонов өлүү-тиллии суостаах күннэрин этинэн-хаанынан билбитэ уонна саха норуотугар биһирэммит, дьон истиҥник ылыммыт чулуу айымньыларын айбыта.

Кини 1949 сылтан бэчээккэ тахсыбыта. Уонтан тахса сахалыы уонна нууччалыы кинигэни таһаарбыта. Сүүһүнэн хоһооно ырыа буолан ылламмыта. Сүүрбэччэ поэманы суруйбута. Сорох айымньылара украина, каһаах, грузин о.д.а. омук тылларыгар тылбаастаммыттара. Тылбаасчыт быhыытынан нуучча норуотун улуу бэйиэттэрин сахалыы саҥардыбыта.

Иннокентий Артамонов 1928 с. сэтинньи 21 күнүгэр Бороҕон (билиҥҥинэн Уус Алдан) улууһун II-с Өлтөх нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 14 сааһыттан норуодунай суут сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. 1949 сыллаахха Аҕа дойду Улуу сэриитигэр барбыта. Дьоппуон милитаристарын утары сэриилэспитэ. Маньчжурия кыраныыссатыгар Забайкалье боруонун 94-с стрелковай дибиисийэтин 64-с пуолкатыгар снайпердаабыта. Бөҕөргөтүүлээх Хайлар куораты ылыыга уонна Улахан Хинган хайатын сэбилиниилээх сатыы туорааһыҥҥа кыттыбыта. Сэрии кэнниттэн аччыгый авиаисписэлиистэр оскуолаларыгар (ШМАС) курсаннаабыта. Үөрэҕин бүтэрэн кимэн киирэр авиация пуолкатыгар 1951 сыллаахха диэри сулууспалаабыта. Сэриигэ барыаҕыттан сэттэ сыл буолан баран дойдутугар эргиллибитэ. Буойун суруйааччы Аҕа дойду Улуу сэриитин II-с истиэпэннээх уордьанынан, уон биир бойобуой мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

1957 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай үнүбүрсүөтүн устуоруйа-тыл салаатын бүтэрбитэ. Ол кэмтэн саҕалаан 32 сыл устата, биэнсийэҕэ тахсыар диэри Саха кинигэ кыһатыгар эрэдээктэринэн үлэлээбитэ.

РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, ССРС бэчээтин туйгуна, ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Уус Алдан улууһун бочуоттаах олохтооҕо, бэйиэт, тылбаасчыт Иннокентий Артамонов 2006 сыл муус устар 30 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ.

Ырыа матыыбын айааччы

Сахаттан бастакы муусука үнүстүрүмүөннэрин тыаһын чуордуур идэлээх, биллиилээх музыкант Денис Денисович Данилов 1935 сыл ахсынньы 10 күнүгэр Таатта оройуонун II-с Байаҕантай нэһилиэгэр, билиҥҥинэн Алдан (Уус Таатта), күн сирин көрбүтэ.

Денис Данилов Дьокуускайдааҕы муусука учуулассатыгар алтата төхтүрүйэн туттарсыбыта. Кини оччолорго балалайкаҕа, гармошкаҕа, байааҥҥа, мандолинаҕа көҥүллүк оонньуур эбит. Ол гынан баран, доруобуйатыгар хааччахтаах (хаҥас кулгааҕа истибэт, кэлэҕэй) уолга үөрэххэ ылар хамыыһыйа биэстэ аккаастаабыта. Алтыс сырыытыгар эрэ, 1954 сыллаахха көҥүл истээччинэн үөрэнэ киирбитэ. Г.А. Григоряҥҥа сэттэ сыл дьарыктанар, кэлин Г.Н. Колесовка, Л.В. Вишкаревка быраактыкаланар.

70-с сылларга Н.И. Козловскай диэн муусука үнүстүрүмүөннэрин тыаһын чуордааччы­маастарга үөрэнээччи, көмөлөһөөччү быһыытынан «Якутрембыттехника» тэрилтэҕэ үлэлиир. Манна тустаах идэтигэр уһуйуллар уонна Саха Сириттэн бастакынан, итиэннэ соҕотох Ленинградка «Кыһыл өктөөбүр» паабырыкаҕа үөрэнэн, «Охсор-клавишнай муусука үнүстүрүмүөннэрин эрэстэбирээтэрэ» диэн идэни баһылыыр. Чахчы да, идэҕэ баҕа, үлэҕэ дьулуур диэн маны этэн эрдэхтэрэ.

Денис Данилов аан маҥнай П. Тобуруокап тылларыгар «Этиий миэхэ биир тылла» диэн ырыаны айбыта. Барыта 250 ырыаны суруйбута, олортон «Мин мантан сэриигэ барбытым», «Сардаана», «Тааттаҕа», «Үчүгэй да этэ ол сайын», «Туруйалар», «Дорообо, сарсыарда», «Көрүмэ доҕоруом эн миигин» о.д.а. ырыалары дьон уоһуттан түһэрбэккэ ыллыыр.

«Мин мантан сэриигэ барбытым» ырыаны Денис Денисович тус дьиэ кэргэнин алдьархайыгар анаабыт. Кини эбэтэ Анна Васильевна үс уола сэриигэ баран өлбүттэрин туһунан сураҕы утуу­субуу тутан, ыар кутурҕаҥҥа ылларбытын олоҕун тухары өйдүү-саныы сылдьыбыта. Маныаха, Аҕа дойду Улуу сэриитин толоонугар охтубут таайдарын кэриэстээн, И. Артамонов хоһоонун бэйэтигэр чугастык ылынан, матыып айан ырыа гынан көтүппүтэ.

Денис Денисович эһэтэ, Өймөкөөнтөн төрүттээх Николай Атласов Байаҕантай улууһун кииниттэн Баайаҕаттан Анна Андросованы кэргэн ылан, биир кыыһы (Д.Данилов ийэтин), үс уолу төрөтөн баран, эдэр сааһыгар ыалдьан өлбүт. Кыыстара Марфа Николаевна Денис Андреевич Данилов диэн киһиэхэ кэргэн тахсан икки уолу, Дениһы уонна Анатолийы төрөтөр.

Ийэтэ Марфа Николаевна үс сурдьута Роман, Иван уонна Пантелеймон Атласовтар сэрииттэн төннүбэтэхтэр. Улахан  уол Роман 1903 сыллаахха төрөөбүт, 1942 сыл алтынньытыгар сэрии толоонугар охтубут, Тверской уобалас Кировскай оройуонун  Б.Иваново дэриэбинэтигэр көмүллүбүт. Орто уол Иван 1912 сыл  алтынньытыгар күн сирин көрбүт, 1942 сыллаахха өлбүт, көмүллүбүт сирэ биллибэт. Кыра уол Пантелеймон 1914 сыллаахха төрөөбүт, 1943 сыл атырдьах ыйыгар сырдык тыына быстыбыт, Калужскай уобалас Милеево сэлиэнньэтигэр көмүллүбүт.

Денис Денисович быраата Анатолий Данилов: «Ийэлэрэ Анна Васильевна 1946-47 сылларга тиийэ уолаттарын киэһээ ахсын ороннорун оҥоро-оҥоро күүтэрэ уонна: «Мин уолаттарым дьонтон итэҕэһэ суох дьон этилэр, биирдэрэ эмэ кэлээрэй», - диэхтиирэ үһү. Убайым таайбыт эдьиийигэр ыыппыт үс муннуктаах суругун аһалларыгар сурук иһиттэн кумах тохтубутун ийэтэ хомуйан ылан былаатын муннугар баайбытын өйдөөн хаалбыт этэ. Сурук «Өстөөх үс атаакатын тохтоттубут, бу сырыы быһаарыылаах буолуохтаах....» диэн ис хоһооннооҕун эмиэ өйдүүрэ. Бу түгэн өргө диэри кэпсэнэрэ, ити кэнниттэн сурук кэлбэтэх... Таайдарбыт суруктарыттан сиэттэрэн убайым Денис Данилов, 60-с сылларга саха ыччатын ыллаппыт мелодист, «Мин мантан сэриигэ барбытым» ырыаны айбыта», - диэн ахтар.

Денис Данилов култуура эйгэтигэр киллэрбит өҥөлөрүн уонна өр сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин «Кырасдааныскай килбиэн» бэлиэнэн наҕараадаламмыта, СӨ култууратын туйгунунан буолбута.

* * *

Аҕа дойду Улуу сэриититтэн эргиллэн кэлбит буойун суруйааччылар ол ааспыт алдьархайдаах сыллары үйэтитэн үгүс айымньылары суруйбуттара. Бу үлэлэригэр бэйэлэрэ ааспыт кырыктаах сэриилэрин ойуулаабыттара. Маныаха, «Мин мантан сэриигэ барбытым» ырыа уот сэрии кэмин кэрэһитэ буолан эйэлээх олоҕу оҥостор сэбиэскэй дьон кутугар-сүрүгэр иҥпитэ, уостан түспэт ырыа буолан билигин да ылланар.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: new.nlrs.ru уонна kokrash.com