Уопсастыба

Ырыа ис хоһооно

Ырыа «Ол этэ уот сэрии ынырык сыллара - Тыыннаахтар умнубат сыллара» диэн тыллардаах хос ырыатын бигэргэтэн, ол сэрии устуоруйатын сэгэтэн ахтан-санаан аастахха, 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр Германия биллэриитэ суох Сэбиэскэй Сойууска саба түспүтэ, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта.

«Тыһыынча тоҕус сүүс түөрт уон биир- түөрт уон биэс

Тыыннаахтар умнубат сыллара,

Адьырҕа өстөөҕү кыдыйар ытык иэс

Андаҕар этиллэр тыллара».

ССРС норуоттара биир сомоҕо буолан дойдуларын көмүскүүр хабыр киирсиигэ хорсуннук сэриилэспиттэрэ.

«Биир ньыгыл сомоҕо модун күүс оҥорон

Партия норуоту түммүтэ,

Абарыы-сатарыы дууһаны толорон

Барыбыт санаатын күүрпүтэ».

Европаҕа хаардыы хаампыт кырыктаах саба түһээччи кими да харыстаабат адьырҕа майгытын киллэрэн, аны сэбиэскэй дьон тыыныгар турбута. Кыа хаан сэриигэ дьону сүтэрии Сэбиэскэй Сойуус саамай улахан алдьархайынан буолбута.

«Хара дьай өстөөххө дойдубут сорҕото

Хараабат хаанынан ытыыра...

Партизан күүһүттэн уордайбыт гестапо

Оҕону, дьахтары ыйыыра».

Аҕа дойду Улуу сэриитэ хас биирдии саха ыалын таарыйбыта. Саха Сириттэн барыта 62 091 киһи, ол иһигэр 414 дьахтар сэриилэспитэ. 26 129 саха саллаата дойдутугар эргиллибэтэҕэ.

«Күөҕүнэн чэлгийбит куораттар, селолар

Күл-көмөр урусхал буолтара.

Бурдуктаах буолактар, сыһыылар, хонуулар

Эт сэмнэх өлүктэн туолтара».

Сэбиэскэй саллааттар хорсун быһыыларынан, тулхадыйбат санааларынан, кыайыыга дьулуурдарынан өстөөҕү кытта харса-хабыра суох сэриилэһэн фашист аармыйатын имири эспиттэрэ.

«Хаан-хааҥҥа! Тыын-тыыҥҥа! Кырыктаах атаака,

Хатанан хаалбыттар харахпар!

Ийэ буор, сир-халлаан хаһыыта, ынчыга

Иһиллэр курдуктар кулгаахпар».

1945 сыл ыам ыйын 2 күнүгэр Рейхстаг үрдүгэр Кыайыы былааҕа кытыаста кыыһан өрөгөй үөрүүтүн биллэрбитэ. Ыам ыйын 9 күнүгэр аан бастаан Кыайыы күнүн үөрүүлээхтик бэлиэтээбиттэрэ, дойду Бойобуой Албан аата суон сураҕырбыта.

Фашизм хара дьайыттан аан дойдуну быыһаабыт, тыылга Улуу Кыайыыны уһансыбыт аҕа көлүөнэ удьуордара уот сэрии ынырык устуоруйатын умнубакка кэнэҕэски ыччакка тиэрдэр ытык иэстээхпит. Маныаха «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа тылларыгар, матыыбыгар ол сыллар дуорааннара кытаанахтык иҥэн сылдьаллар.

Ырыа айыллыбыт устуоруйата

«Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыа тылларын бэйиэт Петр Одорусов, онтон матыыбын Николай Бойлохов айбыттара.

Петр Одорусов аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт сэрии алдьархайын билэн улааппыт оҕо буолан, хоһоонун ис-иһиттэн аһыллан туран, Улуу Кыайыы 25 сылын көрсө 1970 сыллаахха суруйбут. Хоһоонун тылын туппутунан бэйэтиттэн аҕыйах хардыылаах сиргэ олорор Николай Бойлоховка тиийбит уонна нуотаҕа түһэрэригэр көрдөспүт. Николай Иванович 10-ча хонук иһигэр ырыа матыыбын айбыт.

Онтон ыла ырыа ааптардара ыкса доҕордоспуттара уонна үгүс ырыаны дьоҥҥо бэлэхтээбиттэрэ. Доҕордуулар оҕолоро аҕаларын туһунан ахтыылара «Кыым» хаһыакка тахсыбыта. Ол курдук, Петр Поликарпович уола Спартак Одорусов: «Дьэ, ити ырыа айыллыбытын кэннэ, Николай Ивановичтыын ыкса доҕордоһон, үгүс ырыа-хоһоон бөҕөтүн айбыттара. Кини кэллэҕинэ, аккордеон тыаһа дьиэбитин толорон кэбиһээччи, үөрүү-көтүү бөҕө буолара», - диэн ахтар. Онтон Николай Иванович кыыһа Саргылана Бойлохова ахтыытыгар: «Петр Поликарпович: «Доҕорум миигин бэйиэт оҥорбута. Наһаа күүстээх, бар дьон билиниитин ылбыт «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны суруйан аатырдыбыта», - диэн суруйар.

Ырыа тыла уонна нуотата 1970 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун  «Коммунизм сардаҥата» хаһыатыгар аан бастаан бэчээттэммитэ.

Ырыаны бастакынан норуот истиитигэр таһаарбыт ырыаһытынан Анна Петровна Дмитриева-Иванова буолар. Кини бу ырыаны Иркутскай куоракка тыа сирин уус-уран самодеятельностарын көрүү бэстибээлигэр ыллаан лауреат үрдүк аатын ылбыта. Анна Петровна педагогическай үлэ бэтэрээнэ, СӨ култууратын туйгуна, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Үөдүгэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.

1982 сыл сайыныгар Ленинградтан Бүтүн Сойуустааҕы «Мелодия»  пиирмэ кэлэн «Ырыа ыһыаҕа» диэн ааттаах сахалыы ырыалардаах грамбыластыыҥкаҕа Анна Дмитриева-Иванова толоруутугар «Тыыннаахтар умнубат сыллара» ырыаны уһулбута.

1985 сыл ыам ыйыгар ырыа Улуу Кыайыы 40 сылын блиэтээһин чэрчитинэн ССРС Композитордарын Сойууһун дипломунан наҕараадаламмыта.

Бу ырыа ХХ-с үйэ чулуу 100 ырыатын иһигэр киирбитэ.

Бэйиэт Петр Одорусов

Ырыа тылын айбыт Петр Поликарпович Одорусов Үөһээ Бүлүү улууһун Иккис Үөдүгэй нэһилиэгэр 1931 сыл ыам ыйын 10 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. 1955 сыллаахха Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай педүнүстүүтү бүтэрэн, 1955 сылтан Исидор Барахов аатынан орто оскуолаҕа хиимийэ учууталынан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри үлэлээбитэ.

Суруйуунан 1967 сылтан дьарыктаммыта. Маҥнайгы икки хоһооно «Сибэкки», «Үнүгэс» 1967 сыллаахха «Коммунизм сардаҥата» хаһыакка тахсыбыттара. Онтон ыла барыта 437 айымньы бэчээттэммитэ, олортон 433 хоһоон, 4 поэма. Хоһоонноро 19 араас хомуурунньуктарга, 11 хоһооно үөрэх кинигэлэригэр, пособиеларыгар, бырагыраамаларыгар киирбиттэрэ, сурунаалга бэчээттэммиттэрэ, хаһыаттарга тахсыбыттара. 119 хоһоонун 30 мелодист ырыа гынан ыллаппыта.

Тыыл уонна педагогическай үлэ бэтэрээнэ, методист-учуутал, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үтүөлээх учуутала, «Кырасдааныскай килбиэн», «Учуутал албан аата» бэлиэлэр хаһаайыннара, Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо, национальнай «Барҕарыы» пуонда лауреата, СӨ Суруйааччыларын союһун чилиэнэ, бэйиэт Петр Одорусов 2013 сыл тохсунньу 17 күнүгэр олохтон туораабыта.

Матыыбын ааптара - Николай Бойлохов

Саха биллиилээх мелодиһа, СӨ култууратын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Николай Иванович Бойлохов 1929 сыллаахха кулун тутар 10 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун Дүллүкү нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Дьокуускайдааҕы муусука учуулуссатыгар түөрүйэ-композиция кылааһыгар Грант Григоряҥҥа үөрэммитэ. Николай Иванович учуулуссаҕа үөрэнэ сылдьан, Г.А.Григорян редакциялааһынынан, доҕоро И. Бубякинныын «Ыччат ыллыыр» диэн ырыа хомуурунньугун бэлэмнээн оҥорбуттара. Онтон 1959 сыллаахха Г. Сыромятниковтыын «Ырыалар» диэн хомуурунньугу таһаартарбыттара. 1983 сыллаахха Г. Новгородовтыын кыттыһан, «Кырачааннар ыллыыллар» диэн кыра саастаах оҕолорго анаан ырыа кинигэтин бэчээттэппиттэрэ. Бу кинигэҕэ Николай Иванович 36 ырыата киирбитэ.

1957 сыллаахха Петр Тобуруокап тылларыгар «Туллуктуура Маарыйа», Николай Босиков тылларыгар «Алааһым», Дмитрий Таас тылларыгар «Сибэкки» диэн ырыаларга бастакы матыыптарын суруйан, I өрөспүүбүлүкэтээҕи саха ыччатын бэстибээлигэр кыттан, улаханнык биһирэммитэ.

Николай Бойлохов үөрэҕин кэнниттэн оҕо музыкальнай оскуолатыгар өр сыл үлэлээбитэ. 1961-1965 сылларга оскуолаҕа дириэктэрдээбитэ. 1967 сыллаахтан оройуоннааҕы Норуот айымньытын дьиэтин дириэктэринэн үлэлээбитэ.

Ыарахан ыарыыттан 1988 сыл бэс ыйын 11 күнүгэр күн сириттэн күрэммитэ.

* * *

Бу ырыаны мин нууччалыы «Вставай, страна огромная!» диэн ырыаҕа ханыылыы истэбин. Чахчы, ити ырыа тэҥэ «Тыыннаахтар умнубат сыллара» киһини күүрдэр уратылаах. Суостаах марш муусукалаах ырыаны истэр киһи өйүгэр уоттаах сэрии иэдээниттэн ынчыктыыр Ийэ сир, абаран-сатаран хаһыытыыр Үрүҥ халлаан ойууланан кэлэргэ дылылар. Ама умнуохпут дуо ааспыт алдьархайы?! Ама симэлитиэхпит дуо устуоруйа чахчытын?!

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: vvlibr.ru уонна Кыым саайтыттан