Бүгүн сырдатар ырыабар дьоруой саллаат кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон ахтылҕаннаах төрөөбүт сиригэр, олорбут дьиэтигэр төннөн кэлэрин уонна тапталлаах оҕотун көрөр күннээх ийэ харах уулаах үөрүүтүн туһунан ылланар. Дьэ, ааҕааччым, өйгөр-санааҕар ханнык ырыа көтөн түстэ?
КӨРСҮҺҮҮ
Сэрии уотугар хас да сыл сылдьан,
Саллаат ыар кэмнэри көрбүтэ.
Суумкатын сүгэн, суол устун хааман
Дьиэтигэр төннөөхтөөн иһэрэ.
Сындалҕан уһун айаҥҥа туран,
Атаҕын баастара ыалдьара.
Күндү, хаан-уруу дьонун ахтара
Киниэхэ күүс-күдэх угара.
Үөскээбит сирэ, олорбут дьиэтэ
Иннигэр элэҥнээн көһүннэ.
Сүрэҕэ күүскэ тилиргии тэптэ,
Сүр күүстээх ахтылҕан билиннэ.
Халҕанын аһан дьиэтигэр киирдэ,
Кырдьаҕас ийэтэ билбэтэ:
-Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа этиҥ,
Хантан бу айаннаан иһэҕин?
-Оо, ийээ, - диэтэ, - эн уолуҥ этим,
Ол дьиэбэр бу эргиллэн кэллим.
Кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон
Төрөөбүт кыраайбын мин буллум.
-Көр, бу мин дьолбун - көмүс биэбэйбин
Көрөр да күннээх эбиппин.
Үрдүгэр түһэн уолун уураата,
Үөрүүттэн долгуйан ытаата.
Төрөөбүт дьиэтэ үөрүүнэн туолла,
Күлүмнэс сып-сырдык күн көрдө.
Ыллыаҕыҥ герой саллаат туһунан,
Күн ийэ тапталын туһунан.
Бэйиэт бойобуой суола
Бу ырыа тылларын Гаврил Дмитриевич Ефимов суруйбута, онтон матыыбын норуот айбыта.
Гаврил Дмитриевич 1920 с. олунньу 24 күнүгэр Амма улууһун Сулҕаччытыгар, билиҥҥитэ Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгэр, Ефимовтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Дмитрий Еремеевич уонна Дария Ивановна уолларын Аратаа диэн таптал аатынан ааттыыллара.
Гаврил 1936 с. Чурапчытааҕы педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ киирбитэ уонна 1940 с. үөрэҕин бүтэрээт, Чурапчы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар учууталынан үлээбитэ. 1941 с. тэрийэр дьоҕурдаах эдэр учууталы Хайахсыт сэттэ кылаастаах оскуолатыгар дириэктэринэн анаабыттара.
Бу кэмҥэ Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. 22 саастаах Гаврилы 1942 с. сэриигэ ыҥырбыттара. Кини Хотугулуу-Илиҥҥи боруон 20-с туспа хайыһар биригээдэтин 370-с Сибиирдээҕи стрелковай дибиисийэтигэр связистаабыта. Старай Русса оройуонугар сэриилэспитэ. Сэрии хонуутугар сибээс тарда сылдьан икки төгүл бааһырбыта. Иккис бааһырыыта улахан буолан, өлөр-тиллэр икки ардынан сыттаҕына, санитардар булан быыһаабыттара. Байыаннай госпиталга өр сытан эмтэммитэ уонна сэриилэһэр чааһыгар эргиллибитэ.
Халабырдьыт ньиэмэс-фашиһын утары охсуһуу боруонугар командование бойобуой сорудахтарын туйгуннук толоруутун, итиэннэ хорсун уонна килбиэннээх быһыытын иһин гвардия эрэдэбиэйэ, рота комсора Гаврил Ефимов «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыта.
Ырыа айыллыыта
Гаврил Ефимов бааһыран госпиталга эмтэнэр кэмигэр ийэтигэр Дария Ивановнаҕа анаан «Көрсүһүү» диэн хоһоону айбыт. Хоһоон 1944 с. «Хотугу сулус» сурунаал 1-кы №-гэр бэчээттэммитэ.
Бу сыл сааһыгар Гаврил Дмитриевич элбэх бойобуой мэтээллэрдээх ахтар-саныыр Чурапчытыгар эргиллибитэ. Кинини 400-чэкэ биир дойдулаахтара култуура дьиэтигэр үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ уонна «Көрсүһүү» хоһоонугар ырыаны күргүөмүнэн толорон соһуппуттара да, долгуппуттара да.
Хоһоон тыла кимэ биллибэт киһи дууһатын кылын таарыйар матыыптаммыт. Маныаха, ырыа матыыба XX-с үйэ 1920 сылларыгар нуучча норуота сөбүлээн ыллаабыт «Кирпичики» диэн романсын муусукатыгар олоҕурбут.
Гаврил Дмитриевич кыыһа Диана Гаврильевна ахтарынан, ырыа тылларын ааптара ким буолара өргө диэри биллибэккэ сылдьыбыт, онон кини аҕатын аата ааптар быһыытынан ахтыллыбата үһү. Кэлин норуот ырыатын тылларын «Хотугу сулус» сурунаалтан буланнар, Гаврил Ефимов суруйбута быһаарыллыбыт.
Бу ырыаны Кыайыы ырыаһытынан аатырбыт Александр Самсонов үрдүк сыанаттан дьону долгутар баритон куолаһынан толороро. Артыыс ыам ыйын 9 күнүнээҕи репертуарыгар «Көрсүһүү» биир бастыҥ миэстэни ылара.
Бастакы күпүлүөттэрэ чуумпутук, онтон улам улаатан, түмүгэр үөрүү өрөгөйүн биллэрэн доргуччу ылланаллара ырыа ис хоһоонун өссө чопчулаан биэрэр. Бу ырыаны элбэх киһи куоласка арахсан ыллаатаҕына, ураты кэрэтик иһиллэр.
Истээччи хараҕар сэрии уотугар хас да сыл сылдьыбыт, атаҕар эчэйиилээх саллаат доҕолоҥноон хааман, суумкатын сүгэн суол устун дьиэтигэр төннөн иһэрэ көстөн кэлэр. Маныаха, сүр күүстээх ахтылҕана киниэхэ күүс-күдэх уган, сындалҕаннаах уһун айанын чэпчэтэр. Бу ырыа тыллара төрөөбүт алааһыттан арахсан, ыраах сирдэринэн, киэҥ ыырдарынан сылдьан, сиэхсит фашиһы кытта сэриилэспит саха барахсан дойдутугар төннөрүгэр сүрэҕэ күүскэ тилиргии тэбиэр диэри долгуйбутун толору тиэрдэллэр.
Салгыы ааптар саллаат ийэтин кытта көрсөн кэпсэтэр түгэнин киһи эрэ уйадыйыах гына хоһуйан суруйар. Ийэ киһи уолун билбэккэ: «Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа этиҥ, Хантан бу айаннаан иһэҕин?», - диэн ыйыппытыттан сабаҕалаатахха, уот сэрии толоонуттан ордон кэлбит уола тас көрүҥнүүн, ис туруктуун уларыйбыт бадахтаах. Чахчы, оннук да буоллаҕа... Сэриигэ барарыгар олох диэни саҥа билэн эрэр эдэркээн киһи уот кутааҕа умса түһэн, өстөөҕү кытта өлөр-тиллэр хабыр хапсыһыыга киирсэн Кыайыы кынаттаах тыыннаах эргилиннэҕэ...
Онуоха, ийэ барахсан оҕото төннөн кэлэрин төһөлөөх күүппүтэ буолуой?! Ону «Көр, бу мин дьолбун - көмүс биэбэйбин Көрөр да күннээх эбиппин» диэн тыллар туоһулууллар. Ийэ харах уулаах үөрүүтүн күлүмнэс сып-сырдык күн тыган айхаллыыр. Онтон ааптар «Ыллыаҕыҥ, герой саллаат туһунан, Күн ийэ тапталын туһунан» диэн ыҥырыыта истээччини өрөгөйдөөх үөрүүнэн өрө күүрдэр.
Бу курдук, Гаврил Ефимов тылларыгар, норуот матыыбыгар «Көрсүһүү» диэн ырыа саха дьонун сүрэҕин-быарын ортотунан киирэн уостан түспэккэ күн бүгүн ылланар.
Туруу үлэһит
Сэрии инбэлиитэ, төһө да икки баттыктаах хаамтар, дойдутугар төннөөт, бэйэтин харыстаммакка үлэ үөһүгэр түспүтэ. Ол курдук, хомсомуол Чурапчытааҕы оройкуомун сэкирэтээринэн талыллан үлэлээбитинэн барбыта. Чурапчы, Кытаанах, Хайахсыт, Одьулуун оскуолаларыгар дириэктэрдээбитэ. Кэлин Өрөспүүбүлүкэтээҕи речевой оскуола, 7-с №-дээх Куораттааҕы идэтийбит-тиэхиньиичэскэй учуулусса (ГПТУ-7) дириэктэрэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын харыстааһын уопсастыбатын (ВООПИК) Дьокуускайдааҕы салаатын эппиэттиир сэкирэтээрэ, П.А. Ойуунускай аатынан түмэл алын научнай үлэһитэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы инбэлииттэр уопсастыбаларын (ВОИ) Өрөспүүбүлүкэтээҕи бырабылыанньатын бэрэсэдээтэлэ.
Педагог, историк-суруналыыс патриоттуу иитии туһунан, сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин, тыа сирин үлэһиттэрин сырдатар үгүс ыстатыйалары суруйбута. Хоһоон суруйарын тохтоппотоҕо. Бэлитиичэскэй сыылынайдар ааттарын-суолларын чөлүгэр түһэриигэ сыратын-сылбатын бараабыта. Аан бастакынан дьон дьүүлүгэр Чурапчы колхуостарын хоту көһөрүү сытыы боппуруоһун таһаарбыта. Бу устуоруйа алдьархайдаах кэрчиктэрин билбит дьон, итиэннэ инбэлииттэр олохторо тупсарын туһугар турууласпыта. Сэттэ кинигэни таһаарбыта. Бэйиэт, публицист, тылбаасчыт, сэрииттэн дьонугар суруйбут 140 суруга, айбыт 50 хоһооно, тылбаастаабыт 70 айымньыта өссө да ситэ үөрэтиллэ, ырытылла иликтэр.
Амарах аҕа
Гаврил Дмитриевич тоҕус оҕо амарах аҕата. Кини оҕолоруттан үгүстэрэ оҕону, ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ олохторун анаабыттара, билигин үөрэх тэрилтэлэригэр сиэннэрэ ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Сыдьааннара СӨ «Педагогтар династиялара» бэлиэнэн бэлиэтэммиттэрэ.
РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Бочуоттаах бэтэрээнэ, «Саха Сирин методиһа», «Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин сайдыытыгар өҥөтүн иһин» бэлиэлэр хаһаайыннара Диана Гаврильевна Ефимова : «Ийэлээх аҕабыт Чурапчытааҕы педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ сылдьан билсиспиттэр уонна 1942 сыллаахха ыал буолан Хайахсыт оскуолатыгар үлэлээбиттэр. Аҕабыт Чурапчытааҕы оройкуом сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан тулаайах оҕолору иитэ ыларга бачыым көтөхпүт уонна ийэбинээн Феврония Ивановналыын тулаайах чугас аймаҕын кыыһын Пелагеяны иитэ ылбыттар. Онтон утуу-субуу бэйэлэрэ аҕыс оҕоломмуттара.
Биһиги аҕабыт олус оҕомсох этэ. Хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри үлэлиир баартыйа үлэһитэ соло булан биһиги туспутугар олус кыһаллара, наһаа болҕомтолоох буолара. Утуйаары сыппыппыт кэннэ суорҕаммытын көннөрөрө уонна А.Афанасьев «Народные русские сказки» диэн хомуурунньугуттан тутатына сахалыы тылбаастаан остуоруйа ааҕара. Сарсыарда үлэтигэр барыан иннинэ дьиэлээхтэригэр улуус сонуннарыттан кэпсиирэ.
Аҕабыт ийэтэ Дария Ивановна Одьулуунтан төрүттээх Артемьевтар сыдьааннара. Эбэбит наһаа үчүгэй хаһаайка этэ. Куурусса иитэрэ, биир ынахтаах буоларбыт. Кини хас да оҕону төрөппүтүттэн Кэтириис диэн кыыс уонна биһиги аҕабыт ордон хаалбыттар. Хомойуох иһин, эдьиийбит Кэтириис олохтон эмиэ эрдэ туораабыта. Онон эбэбит соҕотох тутан хаалбыт уолунан күнэ-ыйа тахсара.
Аҕам үөрэххэ олус тардыһыылааҕа, кини сурунар күннүктээх этэ, онно «Туохтан да толлубакка үөрэниэххэ, үлэлиэххэ» диэн суруйбута баар. Итиэннэ, өлүөн эрэ иннинэ: «Биирдэ бэриллэр олоҕу бэйэҕэ да, атыттарга да туһалаахтык олоруохха наада. Мин олоҕу, дьону, дойдубун таптыырым. Оннук олорбутум уонна үлэлээбитим. Патриотизм диэн баар буолуохтаах. Онтуката суох киһи силистэриттэн, тирэҕиттэн матар. Үрдэххэ, көтөн хаалыаҕа. Патриотизм киһи төрөөбүт алааһыттан, оҕо сааһа ааспыт, үөрэммит сирдэриттэн саҕаланар. Олох биирдэ бэриллэр уонна олус түргэнник ааһар. Олоҕунан туһан, өрүсүһэн туран олор - тус бэйэҥ, ийэҥ, аҕаҥ, улууһуҥ, төрөөбүт сахаҥ норуотун, аҕа дойдуҥ туһугар», - диэн суруйбута»», - кыыһа аҕатын туһунан бэрт истиҥник ахтар.
Антонина НЕУСТРОЕВА
Хаартыскалар: Д.Г. Ефимова архыыбыттан
Информация о материале
Антонина Неустроева
Антонина Неустроева
22.02.25 02:33
Бүгүн сырдатар ырыабар дьоруой саллаат кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон ахтылҕаннаах төрөөбүт сиригэр, олорбут дьиэтигэр төннөн кэлэрин уонна тапталлаах оҕотун көрөр күннээх ийэ харах уулаах үөрүүтүн туһунан ылланар. Дьэ, ааҕааччым, өйгөр-санааҕар ханнык ырыа көтөн түстэ?
КӨРСҮҺҮҮ
Сэрии уотугар хас да сыл сылдьан,
Саллаат ыар кэмнэри көрбүтэ.
Суумкатын сүгэн, суол устун хааман
Дьиэтигэр төннөөхтөөн иһэрэ.
Сындалҕан уһун айаҥҥа туран,
Атаҕын баастара ыалдьара.
Күндү, хаан-уруу дьонун ахтара
Киниэхэ күүс-күдэх угара.
Үөскээбит сирэ, олорбут дьиэтэ
Иннигэр элэҥнээн көһүннэ.
Сүрэҕэ күүскэ тилиргии тэптэ,
Сүр күүстээх ахтылҕан билиннэ.
Халҕанын аһан дьиэтигэр киирдэ,
Кырдьаҕас ийэтэ билбэтэ:
-Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа этиҥ,
Хантан бу айаннаан иһэҕин?
-Оо, ийээ, - диэтэ, - эн уолуҥ этим,
Ол дьиэбэр бу эргиллэн кэллим.
Кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон
Төрөөбүт кыраайбын мин буллум.
-Көр, бу мин дьолбун - көмүс биэбэйбин
Көрөр да күннээх эбиппин.
Үрдүгэр түһэн уолун уураата,
Үөрүүттэн долгуйан ытаата.
Төрөөбүт дьиэтэ үөрүүнэн туолла,
Күлүмнэс сып-сырдык күн көрдө.
Ыллыаҕыҥ герой саллаат туһунан,
Күн ийэ тапталын туһунан.
Бэйиэт бойобуой суола
Бу ырыа тылларын Гаврил Дмитриевич Ефимов суруйбута, онтон матыыбын норуот айбыта.
Гаврил Дмитриевич 1920 с. олунньу 24 күнүгэр Амма улууһун Сулҕаччытыгар, билиҥҥитэ Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгэр, Ефимовтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Дмитрий Еремеевич уонна Дария Ивановна уолларын Аратаа диэн таптал аатынан ааттыыллара.
Гаврил 1936 с. Чурапчытааҕы педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ киирбитэ уонна 1940 с. үөрэҕин бүтэрээт, Чурапчы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар учууталынан үлээбитэ. 1941 с. тэрийэр дьоҕурдаах эдэр учууталы Хайахсыт сэттэ кылаастаах оскуолатыгар дириэктэринэн анаабыттара.
Бу кэмҥэ Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. 22 саастаах Гаврилы 1942 с. сэриигэ ыҥырбыттара. Кини Хотугулуу-Илиҥҥи боруон 20-с туспа хайыһар биригээдэтин 370-с Сибиирдээҕи стрелковай дибиисийэтигэр связистаабыта. Старай Русса оройуонугар сэриилэспитэ. Сэрии хонуутугар сибээс тарда сылдьан икки төгүл бааһырбыта. Иккис бааһырыыта улахан буолан, өлөр-тиллэр икки ардынан сыттаҕына, санитардар булан быыһаабыттара. Байыаннай госпиталга өр сытан эмтэммитэ уонна сэриилэһэр чааһыгар эргиллибитэ.
Халабырдьыт ньиэмэс-фашиһын утары охсуһуу боруонугар командование бойобуой сорудахтарын туйгуннук толоруутун, итиэннэ хорсун уонна килбиэннээх быһыытын иһин гвардия эрэдэбиэйэ, рота комсора Гаврил Ефимов «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыта.
Ырыа айыллыыта
Гаврил Ефимов бааһыран госпиталга эмтэнэр кэмигэр ийэтигэр Дария Ивановнаҕа анаан «Көрсүһүү» диэн хоһоону айбыт. Хоһоон 1944 с. «Хотугу сулус» сурунаал 1-кы №-гэр бэчээттэммитэ.
Бу сыл сааһыгар Гаврил Дмитриевич элбэх бойобуой мэтээллэрдээх ахтар-саныыр Чурапчытыгар эргиллибитэ. Кинини 400-чэкэ биир дойдулаахтара култуура дьиэтигэр үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ уонна «Көрсүһүү» хоһоонугар ырыаны күргүөмүнэн толорон соһуппуттара да, долгуппуттара да.
Хоһоон тыла кимэ биллибэт киһи дууһатын кылын таарыйар матыыптаммыт. Маныаха, ырыа матыыба XX-с үйэ 1920 сылларыгар нуучча норуота сөбүлээн ыллаабыт «Кирпичики» диэн романсын муусукатыгар олоҕурбут.
Гаврил Дмитриевич кыыһа Диана Гаврильевна ахтарынан, ырыа тылларын ааптара ким буолара өргө диэри биллибэккэ сылдьыбыт, онон кини аҕатын аата ааптар быһыытынан ахтыллыбата үһү. Кэлин норуот ырыатын тылларын «Хотугу сулус» сурунаалтан буланнар, Гаврил Ефимов суруйбута быһаарыллыбыт.
Бу ырыаны Кыайыы ырыаһытынан аатырбыт Александр Самсонов үрдүк сыанаттан дьону долгутар баритон куолаһынан толороро. Артыыс ыам ыйын 9 күнүнээҕи репертуарыгар «Көрсүһүү» биир бастыҥ миэстэни ылара.
Бастакы күпүлүөттэрэ чуумпутук, онтон улам улаатан, түмүгэр үөрүү өрөгөйүн биллэрэн доргуччу ылланаллара ырыа ис хоһоонун өссө чопчулаан биэрэр. Бу ырыаны элбэх киһи куоласка арахсан ыллаатаҕына, ураты кэрэтик иһиллэр.
Истээччи хараҕар сэрии уотугар хас да сыл сылдьыбыт, атаҕар эчэйиилээх саллаат доҕолоҥноон хааман, суумкатын сүгэн суол устун дьиэтигэр төннөн иһэрэ көстөн кэлэр. Маныаха, сүр күүстээх ахтылҕана киниэхэ күүс-күдэх уган, сындалҕаннаах уһун айанын чэпчэтэр. Бу ырыа тыллара төрөөбүт алааһыттан арахсан, ыраах сирдэринэн, киэҥ ыырдарынан сылдьан, сиэхсит фашиһы кытта сэриилэспит саха барахсан дойдутугар төннөрүгэр сүрэҕэ күүскэ тилиргии тэбиэр диэри долгуйбутун толору тиэрдэллэр.
Салгыы ааптар саллаат ийэтин кытта көрсөн кэпсэтэр түгэнин киһи эрэ уйадыйыах гына хоһуйан суруйар. Ийэ киһи уолун билбэккэ: «Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа этиҥ, Хантан бу айаннаан иһэҕин?», - диэн ыйыппытыттан сабаҕалаатахха, уот сэрии толоонуттан ордон кэлбит уола тас көрүҥнүүн, ис туруктуун уларыйбыт бадахтаах. Чахчы, оннук да буоллаҕа... Сэриигэ барарыгар олох диэни саҥа билэн эрэр эдэркээн киһи уот кутааҕа умса түһэн, өстөөҕү кытта өлөр-тиллэр хабыр хапсыһыыга киирсэн Кыайыы кынаттаах тыыннаах эргилиннэҕэ...
Онуоха, ийэ барахсан оҕото төннөн кэлэрин төһөлөөх күүппүтэ буолуой?! Ону «Көр, бу мин дьолбун - көмүс биэбэйбин Көрөр да күннээх эбиппин» диэн тыллар туоһулууллар. Ийэ харах уулаах үөрүүтүн күлүмнэс сып-сырдык күн тыган айхаллыыр. Онтон ааптар «Ыллыаҕыҥ, герой саллаат туһунан, Күн ийэ тапталын туһунан» диэн ыҥырыыта истээччини өрөгөйдөөх үөрүүнэн өрө күүрдэр.
Бу курдук, Гаврил Ефимов тылларыгар, норуот матыыбыгар «Көрсүһүү» диэн ырыа саха дьонун сүрэҕин-быарын ортотунан киирэн уостан түспэккэ күн бүгүн ылланар.
Туруу үлэһит
Сэрии инбэлиитэ, төһө да икки баттыктаах хаамтар, дойдутугар төннөөт, бэйэтин харыстаммакка үлэ үөһүгэр түспүтэ. Ол курдук, хомсомуол Чурапчытааҕы оройкуомун сэкирэтээринэн талыллан үлэлээбитинэн барбыта. Чурапчы, Кытаанах, Хайахсыт, Одьулуун оскуолаларыгар дириэктэрдээбитэ. Кэлин Өрөспүүбүлүкэтээҕи речевой оскуола, 7-с №-дээх Куораттааҕы идэтийбит-тиэхиньиичэскэй учуулусса (ГПТУ-7) дириэктэрэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын харыстааһын уопсастыбатын (ВООПИК) Дьокуускайдааҕы салаатын эппиэттиир сэкирэтээрэ, П.А. Ойуунускай аатынан түмэл алын научнай үлэһитэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы инбэлииттэр уопсастыбаларын (ВОИ) Өрөспүүбүлүкэтээҕи бырабылыанньатын бэрэсэдээтэлэ.
Педагог, историк-суруналыыс патриоттуу иитии туһунан, сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин, тыа сирин үлэһиттэрин сырдатар үгүс ыстатыйалары суруйбута. Хоһоон суруйарын тохтоппотоҕо. Бэлитиичэскэй сыылынайдар ааттарын-суолларын чөлүгэр түһэриигэ сыратын-сылбатын бараабыта. Аан бастакынан дьон дьүүлүгэр Чурапчы колхуостарын хоту көһөрүү сытыы боппуруоһун таһаарбыта. Бу устуоруйа алдьархайдаах кэрчиктэрин билбит дьон, итиэннэ инбэлииттэр олохторо тупсарын туһугар турууласпыта. Сэттэ кинигэни таһаарбыта. Бэйиэт, публицист, тылбаасчыт, сэрииттэн дьонугар суруйбут 140 суруга, айбыт 50 хоһооно, тылбаастаабыт 70 айымньыта өссө да ситэ үөрэтиллэ, ырытылла иликтэр.
Амарах аҕа
Гаврил Дмитриевич тоҕус оҕо амарах аҕата. Кини оҕолоруттан үгүстэрэ оҕону, ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ олохторун анаабыттара, билигин үөрэх тэрилтэлэригэр сиэннэрэ ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Сыдьааннара СӨ «Педагогтар династиялара» бэлиэнэн бэлиэтэммиттэрэ.
РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Бочуоттаах бэтэрээнэ, «Саха Сирин методиһа», «Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин сайдыытыгар өҥөтүн иһин» бэлиэлэр хаһаайыннара Диана Гаврильевна Ефимова : «Ийэлээх аҕабыт Чурапчытааҕы педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ сылдьан билсиспиттэр уонна 1942 сыллаахха ыал буолан Хайахсыт оскуолатыгар үлэлээбиттэр. Аҕабыт Чурапчытааҕы оройкуом сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан тулаайах оҕолору иитэ ыларга бачыым көтөхпүт уонна ийэбинээн Феврония Ивановналыын тулаайах чугас аймаҕын кыыһын Пелагеяны иитэ ылбыттар. Онтон утуу-субуу бэйэлэрэ аҕыс оҕоломмуттара.
Биһиги аҕабыт олус оҕомсох этэ. Хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри үлэлиир баартыйа үлэһитэ соло булан биһиги туспутугар олус кыһаллара, наһаа болҕомтолоох буолара. Утуйаары сыппыппыт кэннэ суорҕаммытын көннөрөрө уонна А.Афанасьев «Народные русские сказки» диэн хомуурунньугуттан тутатына сахалыы тылбаастаан остуоруйа ааҕара. Сарсыарда үлэтигэр барыан иннинэ дьиэлээхтэригэр улуус сонуннарыттан кэпсиирэ.
Аҕабыт ийэтэ Дария Ивановна Одьулуунтан төрүттээх Артемьевтар сыдьааннара. Эбэбит наһаа үчүгэй хаһаайка этэ. Куурусса иитэрэ, биир ынахтаах буоларбыт. Кини хас да оҕону төрөппүтүттэн Кэтириис диэн кыыс уонна биһиги аҕабыт ордон хаалбыттар. Хомойуох иһин, эдьиийбит Кэтириис олохтон эмиэ эрдэ туораабыта. Онон эбэбит соҕотох тутан хаалбыт уолунан күнэ-ыйа тахсара.
Аҕам үөрэххэ олус тардыһыылааҕа, кини сурунар күннүктээх этэ, онно «Туохтан да толлубакка үөрэниэххэ, үлэлиэххэ» диэн суруйбута баар. Итиэннэ, өлүөн эрэ иннинэ: «Биирдэ бэриллэр олоҕу бэйэҕэ да, атыттарга да туһалаахтык олоруохха наада. Мин олоҕу, дьону, дойдубун таптыырым. Оннук олорбутум уонна үлэлээбитим. Патриотизм диэн баар буолуохтаах. Онтуката суох киһи силистэриттэн, тирэҕиттэн матар. Үрдэххэ, көтөн хаалыаҕа. Патриотизм киһи төрөөбүт алааһыттан, оҕо сааһа ааспыт, үөрэммит сирдэриттэн саҕаланар. Олох биирдэ бэриллэр уонна олус түргэнник ааһар. Олоҕунан туһан, өрүсүһэн туран олор - тус бэйэҥ, ийэҥ, аҕаҥ, улууһуҥ, төрөөбүт сахаҥ норуотун, аҕа дойдуҥ туһугар», - диэн суруйбута»», - кыыһа аҕатын туһунан бэрт истиҥник ахтар.
Антонина НЕУСТРОЕВА
Хаартыскалар: Д.Г. Ефимова архыыбыттан
Бүгүн сырдатар ырыабар дьоруой саллаат кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон ахтылҕаннаах төрөөбүт сиригэр, олорбут дьиэтигэр төннөн кэлэрин уонна тапталлаах оҕотун көрөр күннээх ийэ харах уулаах үөрүүтүн туһунан ылланар. Дьэ, ааҕааччым, өйгөр-санааҕар ханнык ырыа көтөн түстэ?
КӨРСҮҺҮҮ
Сэрии уотугар хас да сыл сылдьан,
Саллаат ыар кэмнэри көрбүтэ.
Суумкатын сүгэн, суол устун хааман
Дьиэтигэр төннөөхтөөн иһэрэ.
Сындалҕан уһун айаҥҥа туран,
Атаҕын баастара ыалдьара.
Күндү, хаан-уруу дьонун ахтара
Киниэхэ күүс-күдэх угара.
Үөскээбит сирэ, олорбут дьиэтэ
Иннигэр элэҥнээн көһүннэ.
Сүрэҕэ күүскэ тилиргии тэптэ,
Сүр күүстээх ахтылҕан билиннэ.
Халҕанын аһан дьиэтигэр киирдэ,
Кырдьаҕас ийэтэ билбэтэ:
-Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа этиҥ,
Хантан бу айаннаан иһэҕин?
-Оо, ийээ, - диэтэ, - эн уолуҥ этим,
Ол дьиэбэр бу эргиллэн кэллим.
Кыа хааннаах сэрии уотуттан ордон
Төрөөбүт кыраайбын мин буллум.
-Көр, бу мин дьолбун - көмүс биэбэйбин
Көрөр да күннээх эбиппин.
Үрдүгэр түһэн уолун уураата,
Үөрүүттэн долгуйан ытаата.
Төрөөбүт дьиэтэ үөрүүнэн туолла,
Күлүмнэс сып-сырдык күн көрдө.
Ыллыаҕыҥ герой саллаат туһунан,
Күн ийэ тапталын туһунан.
Бэйиэт бойобуой суола
Бу ырыа тылларын Гаврил Дмитриевич Ефимов суруйбута, онтон матыыбын норуот айбыта.
Гаврил Дмитриевич 1920 с. олунньу 24 күнүгэр Амма улууһун Сулҕаччытыгар, билиҥҥитэ Чурапчы улууһун Одьулуун нэһилиэгэр, Ефимовтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Дмитрий Еремеевич уонна Дария Ивановна уолларын Аратаа диэн таптал аатынан ааттыыллара.
Гаврил 1936 с. Чурапчытааҕы педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ киирбитэ уонна 1940 с. үөрэҕин бүтэрээт, Чурапчы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар учууталынан үлээбитэ. 1941 с. тэрийэр дьоҕурдаах эдэр учууталы Хайахсыт сэттэ кылаастаах оскуолатыгар дириэктэринэн анаабыттара.
Бу кэмҥэ Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмыта. 22 саастаах Гаврилы 1942 с. сэриигэ ыҥырбыттара. Кини Хотугулуу-Илиҥҥи боруон 20-с туспа хайыһар биригээдэтин 370-с Сибиирдээҕи стрелковай дибиисийэтигэр связистаабыта. Старай Русса оройуонугар сэриилэспитэ. Сэрии хонуутугар сибээс тарда сылдьан икки төгүл бааһырбыта. Иккис бааһырыыта улахан буолан, өлөр-тиллэр икки ардынан сыттаҕына, санитардар булан быыһаабыттара. Байыаннай госпиталга өр сытан эмтэммитэ уонна сэриилэһэр чааһыгар эргиллибитэ.
Халабырдьыт ньиэмэс-фашиһын утары охсуһуу боруонугар командование бойобуой сорудахтарын туйгуннук толоруутун, итиэннэ хорсун уонна килбиэннээх быһыытын иһин гвардия эрэдэбиэйэ, рота комсора Гаврил Ефимов «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадаламмыта.
Ырыа айыллыыта
Гаврил Ефимов бааһыран госпиталга эмтэнэр кэмигэр ийэтигэр Дария Ивановнаҕа анаан «Көрсүһүү» диэн хоһоону айбыт. Хоһоон 1944 с. «Хотугу сулус» сурунаал 1-кы №-гэр бэчээттэммитэ.
Бу сыл сааһыгар Гаврил Дмитриевич элбэх бойобуой мэтээллэрдээх ахтар-саныыр Чурапчытыгар эргиллибитэ. Кинини 400-чэкэ биир дойдулаахтара култуура дьиэтигэр үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ уонна «Көрсүһүү» хоһоонугар ырыаны күргүөмүнэн толорон соһуппуттара да, долгуппуттара да.
Хоһоон тыла кимэ биллибэт киһи дууһатын кылын таарыйар матыыптаммыт. Маныаха, ырыа матыыба XX-с үйэ 1920 сылларыгар нуучча норуота сөбүлээн ыллаабыт «Кирпичики» диэн романсын муусукатыгар олоҕурбут.
Гаврил Дмитриевич кыыһа Диана Гаврильевна ахтарынан, ырыа тылларын ааптара ким буолара өргө диэри биллибэккэ сылдьыбыт, онон кини аҕатын аата ааптар быһыытынан ахтыллыбата үһү. Кэлин норуот ырыатын тылларын «Хотугу сулус» сурунаалтан буланнар, Гаврил Ефимов суруйбута быһаарыллыбыт.
Бу ырыаны Кыайыы ырыаһытынан аатырбыт Александр Самсонов үрдүк сыанаттан дьону долгутар баритон куолаһынан толороро. Артыыс ыам ыйын 9 күнүнээҕи репертуарыгар «Көрсүһүү» биир бастыҥ миэстэни ылара.
Бастакы күпүлүөттэрэ чуумпутук, онтон улам улаатан, түмүгэр үөрүү өрөгөйүн биллэрэн доргуччу ылланаллара ырыа ис хоһоонун өссө чопчулаан биэрэр. Бу ырыаны элбэх киһи куоласка арахсан ыллаатаҕына, ураты кэрэтик иһиллэр.
Истээччи хараҕар сэрии уотугар хас да сыл сылдьыбыт, атаҕар эчэйиилээх саллаат доҕолоҥноон хааман, суумкатын сүгэн суол устун дьиэтигэр төннөн иһэрэ көстөн кэлэр. Маныаха, сүр күүстээх ахтылҕана киниэхэ күүс-күдэх уган, сындалҕаннаах уһун айанын чэпчэтэр. Бу ырыа тыллара төрөөбүт алааһыттан арахсан, ыраах сирдэринэн, киэҥ ыырдарынан сылдьан, сиэхсит фашиһы кытта сэриилэспит саха барахсан дойдутугар төннөрүгэр сүрэҕэ күүскэ тилиргии тэбиэр диэри долгуйбутун толору тиэрдэллэр.
Салгыы ааптар саллаат ийэтин кытта көрсөн кэпсэтэр түгэнин киһи эрэ уйадыйыах гына хоһуйан суруйар. Ийэ киһи уолун билбэккэ: «Кэпсээннээ, тукаам, ким-хайа этиҥ, Хантан бу айаннаан иһэҕин?», - диэн ыйыппытыттан сабаҕалаатахха, уот сэрии толоонуттан ордон кэлбит уола тас көрүҥнүүн, ис туруктуун уларыйбыт бадахтаах. Чахчы, оннук да буоллаҕа... Сэриигэ барарыгар олох диэни саҥа билэн эрэр эдэркээн киһи уот кутааҕа умса түһэн, өстөөҕү кытта өлөр-тиллэр хабыр хапсыһыыга киирсэн Кыайыы кынаттаах тыыннаах эргилиннэҕэ...
Онуоха, ийэ барахсан оҕото төннөн кэлэрин төһөлөөх күүппүтэ буолуой?! Ону «Көр, бу мин дьолбун - көмүс биэбэйбин Көрөр да күннээх эбиппин» диэн тыллар туоһулууллар. Ийэ харах уулаах үөрүүтүн күлүмнэс сып-сырдык күн тыган айхаллыыр. Онтон ааптар «Ыллыаҕыҥ, герой саллаат туһунан, Күн ийэ тапталын туһунан» диэн ыҥырыыта истээччини өрөгөйдөөх үөрүүнэн өрө күүрдэр.
Бу курдук, Гаврил Ефимов тылларыгар, норуот матыыбыгар «Көрсүһүү» диэн ырыа саха дьонун сүрэҕин-быарын ортотунан киирэн уостан түспэккэ күн бүгүн ылланар.
Туруу үлэһит
Сэрии инбэлиитэ, төһө да икки баттыктаах хаамтар, дойдутугар төннөөт, бэйэтин харыстаммакка үлэ үөһүгэр түспүтэ. Ол курдук, хомсомуол Чурапчытааҕы оройкуомун сэкирэтээринэн талыллан үлэлээбитинэн барбыта. Чурапчы, Кытаанах, Хайахсыт, Одьулуун оскуолаларыгар дириэктэрдээбитэ. Кэлин Өрөспүүбүлүкэтээҕи речевой оскуола, 7-с №-дээх Куораттааҕы идэтийбит-тиэхиньиичэскэй учуулусса (ГПТУ-7) дириэктэрэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы устуоруйа уонна култуура пааматынньыктарын харыстааһын уопсастыбатын (ВООПИК) Дьокуускайдааҕы салаатын эппиэттиир сэкирэтээрэ, П.А. Ойуунускай аатынан түмэл алын научнай үлэһитэ, Бүтүн Арассыыйатааҕы инбэлииттэр уопсастыбаларын (ВОИ) Өрөспүүбүлүкэтээҕи бырабылыанньатын бэрэсэдээтэлэ.
Педагог, историк-суруналыыс патриоттуу иитии туһунан, сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрин, тыа сирин үлэһиттэрин сырдатар үгүс ыстатыйалары суруйбута. Хоһоон суруйарын тохтоппотоҕо. Бэлитиичэскэй сыылынайдар ааттарын-суолларын чөлүгэр түһэриигэ сыратын-сылбатын бараабыта. Аан бастакынан дьон дьүүлүгэр Чурапчы колхуостарын хоту көһөрүү сытыы боппуруоһун таһаарбыта. Бу устуоруйа алдьархайдаах кэрчиктэрин билбит дьон, итиэннэ инбэлииттэр олохторо тупсарын туһугар турууласпыта. Сэттэ кинигэни таһаарбыта. Бэйиэт, публицист, тылбаасчыт, сэрииттэн дьонугар суруйбут 140 суруга, айбыт 50 хоһооно, тылбаастаабыт 70 айымньыта өссө да ситэ үөрэтиллэ, ырытылла иликтэр.
Амарах аҕа
Гаврил Дмитриевич тоҕус оҕо амарах аҕата. Кини оҕолоруттан үгүстэрэ оҕону, ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ олохторун анаабыттара, билигин үөрэх тэрилтэлэригэр сиэннэрэ ситиһиилээхтик үлэлииллэр. Сыдьааннара СӨ «Педагогтар династиялара» бэлиэнэн бэлиэтэммиттэрэ.
РФ үөрэҕириитин туйгуна, СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, Бочуоттаах бэтэрээнэ, «Саха Сирин методиһа», «Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин сайдыытыгар өҥөтүн иһин» бэлиэлэр хаһаайыннара Диана Гаврильевна Ефимова : «Ийэлээх аҕабыт Чурапчытааҕы педагогическай учуулуссаҕа үөрэнэ сылдьан билсиспиттэр уонна 1942 сыллаахха ыал буолан Хайахсыт оскуолатыгар үлэлээбиттэр. Аҕабыт Чурапчытааҕы оройкуом сэкирэтээринэн үлэлии сылдьан тулаайах оҕолору иитэ ыларга бачыым көтөхпүт уонна ийэбинээн Феврония Ивановналыын тулаайах чугас аймаҕын кыыһын Пелагеяны иитэ ылбыттар. Онтон утуу-субуу бэйэлэрэ аҕыс оҕоломмуттара.
Биһиги аҕабыт олус оҕомсох этэ. Хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри үлэлиир баартыйа үлэһитэ соло булан биһиги туспутугар олус кыһаллара, наһаа болҕомтолоох буолара. Утуйаары сыппыппыт кэннэ суорҕаммытын көннөрөрө уонна А.Афанасьев «Народные русские сказки» диэн хомуурунньугуттан тутатына сахалыы тылбаастаан остуоруйа ааҕара. Сарсыарда үлэтигэр барыан иннинэ дьиэлээхтэригэр улуус сонуннарыттан кэпсиирэ.
Аҕабыт ийэтэ Дария Ивановна Одьулуунтан төрүттээх Артемьевтар сыдьааннара. Эбэбит наһаа үчүгэй хаһаайка этэ. Куурусса иитэрэ, биир ынахтаах буоларбыт. Кини хас да оҕону төрөппүтүттэн Кэтириис диэн кыыс уонна биһиги аҕабыт ордон хаалбыттар. Хомойуох иһин, эдьиийбит Кэтириис олохтон эмиэ эрдэ туораабыта. Онон эбэбит соҕотох тутан хаалбыт уолунан күнэ-ыйа тахсара.
Аҕам үөрэххэ олус тардыһыылааҕа, кини сурунар күннүктээх этэ, онно «Туохтан да толлубакка үөрэниэххэ, үлэлиэххэ» диэн суруйбута баар. Итиэннэ, өлүөн эрэ иннинэ: «Биирдэ бэриллэр олоҕу бэйэҕэ да, атыттарга да туһалаахтык олоруохха наада. Мин олоҕу, дьону, дойдубун таптыырым. Оннук олорбутум уонна үлэлээбитим. Патриотизм диэн баар буолуохтаах. Онтуката суох киһи силистэриттэн, тирэҕиттэн матар. Үрдэххэ, көтөн хаалыаҕа. Патриотизм киһи төрөөбүт алааһыттан, оҕо сааһа ааспыт, үөрэммит сирдэриттэн саҕаланар. Олох биирдэ бэриллэр уонна олус түргэнник ааһар. Олоҕунан туһан, өрүсүһэн туран олор - тус бэйэҥ, ийэҥ, аҕаҥ, улууһуҥ, төрөөбүт сахаҥ норуотун, аҕа дойдуҥ туһугар», - диэн суруйбута»», - кыыһа аҕатын туһунан бэрт истиҥник ахтар.
Антонина НЕУСТРОЕВА
Хаартыскалар: Д.Г. Ефимова архыыбыттан
0
0
0
0
0
0
